Ψηφιδωτό Αμφίπολης: τι αποκαλύπτει

Με «κατάπληξη και αληθινό θαυμασμό» αντίκρισε, έστω και από τις «κακές φωτογραφίες του διαδικτύου», όπως τις χαρακτήρισε, η καθηγήτρια κ. Ασημακοπούλου - Ατζακά το ψηφιδωτό δάπεδο της Αμφίπολης.

Με «κατάπληξη και αληθινό θαυμασμό» αντίκρισε, έστω και από τις «κακές φωτογραφίες του διαδικτύου», όπως τις χαρακτήρισε, η καθηγήτρια κ. Ασημακοπούλου - Ατζακά το ψηφιδωτό δάπεδο της Αμφίπολης

Μιλά για τα «φωτεινά χρώματα, την προσπάθεια απόδοσης πλαστικότητας, την έντονη κίνηση, τη ζωντάνια στις μορφές», αναρωτιέται για «το γαλάζιο μάτι του αλόγου» και χαρακτηρίζει την παράσταση «υψηλή τέχνη που δέχεται επιδράσεις από τη ζωγραφική».

Ποια είναι η τεχνική του βοτσαλωτού ψηφιδωτού; Τι γνωρίζουμε για τους ψηφοθέτες της εποχής; Υπέγραφαν τα έργα τους; Πού εντάσσεται χρονολογικά η παράσταση; Ποιό είναι το πρώτο ψηφιδωτό μακεδονικού τάφου που είδε το φως στον λόφο Καστά;

H κ. Γιώτα Ασημακοπούλου - Ατζακά, ομότιμη καθηγήτρια του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. (Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών) με ερευνητικό έργο στην τέχνη του αρχαίου ψηφιδωτού, στο TheTOC.gr.

Η πρώτη αντίδραση

«Κατάπληξη και αληθινός θαυμασμός, μαζί με τη σφοδρή επιθυμία να εξετάσω το εύρημα στην παραμικρή του λεπτομέρεια, με πρώτη προτεραιότητα την τεχνική του. Για πολλή ώρα αναζητούσα με έναν μεγεθυντικό φακό στις κακές φωτογραφίες του διαδικτύου κάποιο στοιχείο που θα ανέτρεπε την πρώτη εκτίμησή μου, ότι με το εύρημα αυτό δινόταν απάντηση τουλάχιστον στο ερώτημα σχετικά με τη χρονολόγηση του μνημείου».

Η τεχνική του βοτσαλωτού ψηφιδωτού

«Παρατήρηση πρώτη: Το ψηφιδωτό της Αμφίπολης είναι κατασκευασμένο με την τεχνική του βοτσαλωτού ψηφιδωτού και όχι με την τεχνική που ονομάζουμε opus tessellatum (δηλ. τεχνική της κομμένης ψηφίδας), που εμφανίζεται γύρω στα μέσα του 3ου αι. π.Χ. και αποτελεί τον σημαντικότερο σταθμό στην τέχνη του ψηφιδωτού. Επίσης, αυτό δεν παρουσιάζει κανένα στοιχείο της λεγόμενης «μικτής τεχνικής» (χρήση δηλ. στο ίδιο ψηφιδωτό και φυσικών βοτσάλων και τεχνητών ψηφίδων), την οποία πολλοί ερευνητές θεωρούν ως μεταβατική.

Γιώτα Ασημακοπούλου - Ατζακά: Νομίζω ότι το ψηφιδωτό της Αμφίπολης εντάσσεται με ασφάλεια στο καλλιτεχνικό περιβάλλον των τελευταίων χρόνων του 4ου αι. π.Χ.

Παρατήρηση δεύτερη: Το ψηφιδωτό της Αμφίπολης χαρακτηρίζεται από υψηλή ποιότητα την οποία δεν συναντούμε μετά τις αρχές του 3ου αι. π.Χ., παρά το γεγονός ότι και στον αιώνα αυτόν ανήκουν επίσης σπουδαία έργα με την τεχνική του βοτσαλωτού ψηφιδωτού (η τεχνική αυτή παρακμάζει οριστικά στον 2ο αι. π.Χ.)».

Χρονολόγηση: Τελευταία χρόνια 4ου αι. π.Χ.

«Θα έλεγα ότι το εύρημα αυτό αποτελεί ένα ισχυρό τεκμήριο για το ζήτημα της χρονολόγησης. Νομίζω ότι το ψηφιδωτό της Αμφίπολης εντάσσεται με ασφάλεια στο καλλιτεχνικό περιβάλλον των τελευταίων χρόνων του 4ου αι. π.Χ., το ίδιο στο οποίο φιλοτεχνήθηκαν τα γνωστά ψηφιδωτά δάπεδα των οικιών της Πέλλας.

Σε σχέση με τα προγενέστερα ψηφιδωτά του ελλαδικού χώρου (τα γνωστότερα προέρχονται από την Κόρινθο, την Όλυνθο, τη Σικυώνα, τα Μέγαρα και την Ερέτρια και χρονολογούνται ανάμεσα στα τέλη του 5ου και στο α΄ μισό του 4ου αι.), τα βοτσαλωτά ψηφιδωτά της Πέλλας εμφανίζουν σημαντικές αλλαγές: μεγαλύτερη πλαστικότητα στην απόδοση των μορφών, περισσότερα και φωτεινότερα χρώματα, προσπάθεια για απόδοση φωτοσκιάσεων, επιδίωξη ζωγραφικού αποτελέσματος -χαρακτηριστικά που παρατηρούνται και στο ψηφιδωτό της Αμφίπολης. Είναι έργο υψηλής τέχνης που δέχεται επιδράσεις από τη ζωγραφική».

Το γαλάζιο μάτι του αλόγου

«Μια ακόμη σημαντική καινοτομία που παρατηρείται στα ψηφιδωτά της Πέλλας είναι ότι οι ψηφοθέτες πειραματίζονται με διάφορα τεχνητώς κομμένα υλικά, με σκοπό να περιορίσουν την ασυνέχεια του φυσικού υλικού (το βότσαλο αναγκαστικά αφήνει χάσμα στους αρμούς) και να αποδώσουν καλύτερα τα περιγράμματα και τις λεπτομέρειες. Πρέπει να δω το ψηφιδωτό της Αμφίπολης από κοντά, για να μπορώ να είμαι βέβαιη αν και εκεί υπάρχει, έστω σε μικρή κλίμακα, αυτό το στοιχείο (μου μένει π.χ. απορία για το γαλάζιο μάτι του ενός αλόγου).

Θα προσθέσω ότι και το πλαίσιο του ψηφιδωτού της Αμφίπολης με τον μαίανδρο έχει ακριβή παράλληλα σε ψηφιδωτά της Πέλλας και άλλων ελλαδικών περιοχών που χρονολογούνται προς τα τέλη του 4ου αι. π.Χ.».

Ψηφιδωτά μακεδονικών τάφων: Τι γνωρίζαμε

«Τα ψηφιδωτά δάπεδα τεσσάρων μακεδονικών τάφων στον χώρο της Μακεδονίας που γνωρίζουμε έως σήμερα δεν έχουν καμιά απολύτως σχέση με το ψηφιδωτό του λόφου Καστά. Πρόκειται για δάπεδα κοσμημένα με γεωμετρικά θέματα ή για απλές βοτσαλωτές στρώσεις. Το σημαντικότερο απ’ αυτά αποκαλύφθηκε από τον αείμνηστο Δημήτρη Λαζαρίδη στον ίδιο λόφο Καστά της Αμφίπολης και κοσμείται με σύνθεση συνεχόμενων πολύχρωμων ρόμβων, η οποία επιτυγχάνεται με ζωγραφική επέμβαση πάνω στα βότσαλα».

Πώς δούλευαν οι ψηφοθέτες της εποχής;

«Δυστυχώς, δεν υπάρχουν στοιχεία από κείμενα ή επιγραφές για την εργασία της ψήφωσης κατά την εποχή αυτή, πριν δηλαδή από τη μετάβαση στην τεχνική της κομμένης ψηφίδας. Διαθέτουμε μόνον το όνομα ενός ψηφοθέτη, ο οποίος υπογράφει το γνωστό ψηφιδωτό του κυνηγιού της ελάφου, που κοσμούσε τον ανδρώνα της λεγόμενης οικίας της Αρπαγής της Ελένης στην Πέλλα («Γνώσις επόησεν»). Σε ένα ακόμη ψηφιδωτό της ίδιας εποχής από την Αθήνα υπήρχε το όνομα του ψηφοθέτη, από το οποίο όμως δυστυχώς σώθηκε μόνον η κατάληξη.

Οι παρατηρήσεις που μπορεί να κάνει κανείς αντλούνται από τα ίδια τα έργα, και το πρώτο που θα πρέπει να επισημάνουμε είναι οι δυσκολίες που οι ψηφοθέτες είχαν να αντιμετωπίσουν δουλεύοντας με ένα φυσικό υλικό (το βότσαλο)

Έτσι, οι παρατηρήσεις που μπορεί να κάνει κανείς αντλούνται από τα ίδια τα έργα, και το πρώτο που θα πρέπει να επισημάνουμε είναι οι δυσκολίες που οι ψηφοθέτες είχαν να αντιμετωπίσουν δουλεύοντας με ένα φυσικό υλικό (το βότσαλο), το οποίο, μην έχοντας γωνίες και ευθείες πλευρές, όπως η τεχνητή ψηφίδα, δημιουργούσε προβλήματα στην απόδοση των εικονιστικών κυρίως παραστάσεων. Όσο εξελισσόταν η τέχνη της ψήφωσης, τόσο οι δυσκολίες μεγάλωναν, με αποτέλεσμα οι ψηφοθέτες να αναζητούν καινοτόμες λύσεις, όπως οι ψηφοθέτες της Πέλλας, που αναφέραμε παραπάνω. Εξάλλου, το «πέρασμα» στην τεχνική της κομμένης ψηφίδας οφειλόταν στο ότι, στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, το βοτσαλωτό ψηφιδωτό εξάντλησε τις δυνατότητές του, έχοντας φτάσει στο κορυφαίο σημείο της ακμής του στα τελευταία χρόνια του 4ου αι. π.Χ.»

«Τυπική» Αρπαγή Περσεφόνης ή, όχι;

«Το ερώτημα δεν είναι δυνατόν να απαντηθεί με βεβαιότητα, πριν αποκαλυφθεί ολόκληρη η παράσταση. Η πρώτη εντύπωση είναι ότι πρόκειται για τον νεκρό που οδηγείται από τον Ψυχοπομπό Ερμή στον Κάτω Κόσμο, προσεκτικότερη όμως παρατήρηση, όπως η έντονη κίνηση των μορφών και η έκφραση του προσώπου του γενειοφόρου άνδρα, όπως και η σύγκριση με την προγενέστερη τοιχογραφία του τάφου της Περσεφόνης στη Βεργίνα, κάνουν πιθανότερη την υπόθεση ότι πρόκειται μάλλον για μυθολογική παράσταση, συγκεκριμένα για την Αρπαγή της Περσεφόνης. Αναφορικά όμως με την ερμηνεία της παράστασης, η γνώμη μου είναι ότι δεν πρέπει να προτρέχει κανείς, αφού η απάντηση δεν θα αργήσει να δοθεί, πολύ σύντομα υποθέτω, από τη συνέχιση της ανασκαφής».

Μενδώνη: Ισως υπάρχει και τρίτο πρόσωπο στο ψηφιδωτό

Οι πιο πρόσφατες Ειδήσεις

Διαβάστε πρώτοι τις Ειδήσεις για ό,τι συμβαίνει τώρα στην Ελλάδα και τον Κόσμο στο thetoc.gr