Τι γίνεται όταν πεθαίνει ένας σπουδαίος φιλόσοφος;

Στη μνήμη του Ντέρεκ Πάρφιτ (1942-2017)

Ας υποθέσουμε ότι μια μέρα ο George Michael κατέβηκε από τη σκηνή και έστριψε δεξιά κι αριστερά, ταυτόχρονα. Έτσι προέκυψαν δύο άνθρωποι, ο George και ο Michael, από το ίδιο μέρος, όπου προηγουμένως βρισκόταν ο George Michael. Και οι δύο είναι όμοιοι μ’ εκείνον αλλά και μεταξύ τους – με τον ίδιο εσωτερικό κόσμο και ολόιδια μνήμη την στιγμή της σχάσης. Ο George ή ο Michael είναι τώρα ο George Michael; Ο George είναι όμοιος με τον George Michael κι ο Michael όμοιος με τον George Michael κι έτσι ίσως μας έρχεται να πούμε ότι είναι κι όμοιοι μεταξύ τους. Αλλά δεν γίνεται, είναι διαφορετικοί άνθρωποι και δεν μπορεί να είναι και οι δύο ο George Michael.

Πού είναι, λοιπόν, ο George Michael; Βρίσκεται κάπου μετά τη σχάση; Όχι, έχει πάψει να υπάρχει – ακριβώς όπως και στην πραγματικότητα. Αλλά είναι αυτό κάτι που θα έπρεπε να μας απασχολεί; Πρέπει να πενθούμε για το ποπ είδωλο των νιάτων μας; Ο τρόμος μπροστά στον θάνατο είναι ο τρόμος στην ιδέα ότι «σβήνουν τα φώτα». Αλλά η σχάση δε μοιάζει με τον κανονικό θάνατο. Είναι παράξενη και μας ταράζει, αλλά όχι όσο ο κανονικός θάνατος. Οπότε ίσως η ανησυχία μας να επιζήσουμε δεν ταυτίζεται με την έγνοια για την ταυτότητά μας, όπως πιστεύουμε συνήθως, αλλά κάτι άλλο συμβαίνει εδώ.

Θέτοντας ερωτήματα όπως αυτά, στο πιο πάνω νοητικό πείραμα, ο Derek Parfit, που πέθανε στα 74 του, αμφισβήτησε τις πιο εδραιωμένες υποθέσεις και πεποιθήσεις μας και ώθησε τη φιλοσοφική σκέψη σε νέα πεδία. Με τον θάνατό του, την 1η Ιανουαρίου του 2017, ο κόσμος έχασε εναν από τους τελευταίους μεγάλους φιλοσόφους του.

Ο Parfit ζούσε και εργαζόταν στην Οξφόρδη, όπου ήταν καθηγητής στο Κολλέγιο All Souls του πανεπιστημίου της Οξφόρδης, ενώ είχε διδάξει ως Επισκέπτης Καθηγητής στα πανεπιστήμια Harvard και Rutgers καθώς και στο New York University ως διακεκριμένος καθηγητής με τον τίτλο Global Distinguished Professor of Philosophy. Το 2014 του απονεμήθηκε το βραβείο Rolf Schock για την συνεισφορά του στην φιλοσοφία.

Ο Derek Parfit θεωρείται ο σημαντικότερος σύγχρονος ηθικός φιλόσοφος (αν και υποψιάζομαι ότι ήταν κάτι πολύ σημαντικότερο) και όσοι είχαν την τύχη να τον γνωρίσουν προσωπικά τον συγκαταλέγουν ανάμεσα στους πιο γενναιόδωρους δασκάλους και αξιαγάπητους ανθρώπους. Ήταν γνωστός για την ευφυια και την οξυδέρκεια του, την εκκεντρικότητά του και την απόλυτη αφοσιωσή στο έργο του, που εκτείνεται σε πολλούς τομείς της φιλοσοφίας και περιλαμβάνει ζητήματα ηθικής, ατομικής ταυτότητας, λογικής, χρόνου, θανάτου, ύπαρξης, κ.ά. Όλα αυτά, και πολλά άλλα, έχουν απαθανατιστεί στο εκτενές προφίλ του Πάρφιτ που δημοσίευσε το περιοδικό The New Yorker, το 2011.

Παρόλο που τα έργα του απαιτούσαν πολύ χρόνο για να ολοκληρωθούν, ο αντίκτυπος τους ήταν τεράστιος.Το 1984 δημοσίευσε το 600σέλιδο Reasons and Persons, όπου χρησιμοποιώντας μια σειρά από νοητικά πειράματα, που θυμίζουν σενάρια επιστημονικής φαντασίας, άλλαξε τον τρόπο που σκεφτόμαστε για τα ζητήματα ατομικής ταυτότητας και για τα θεμελιώδη ηθικά ερωτήματα.

Στο έργο αυτό, ο Parfit επιχειρηματολογεί ότι η ατομική ταυτότητα δεν έχει τη σημασία που της δίνουμε, αμφισβητώντας έτσι την σημασία που δίνουμε στην ίδια την επιβίωση, που είναι θεμελιώδης για τους περισσότερους ανθρώπους. Διότι όταν σε απασχολεί η επιβιώσή σου, σε απασχολεί να επιβιώσεις εσύ, άρα η έγνοια για την επιβίωση είναι έγνοια για την ατομική σου ταυτότητα. Όμως, ο Parfit υποστηρίζει πως δεν πειράζει να πάψει κάποιος να υπάρχει, υπό τον όρο πως η ψυχολογική του δομή και η ροή των εμπειριών του συνεχίζουν να υπάρχουν.

Αυτό είναι πρωτοποριακό, καθώς, αν ο Parfit έχει δίκιο, όλα όσα θεωρούμε σημαντικά στις ζωές μας, όπως οι υποσχέσεις, οι αναμνήσεις, τα δάνεια, οι όρκοι μας, που βασίζονται στην ατομική μας ταυτότητα, καταρρέουν. Από την άλλη, αν η ατομική μας ταυτότητα έχει τόσο μικρή σημασία, οι διαφορές μας από τους άλλους ανθρώπους λειαίνονται κι αυτό μπορεί να βοηθήσει να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι. Επίσης κάνει τον θάνατο λιγότερο τρομακτικό και ο ίδιος ο Parfit ισχυριζόταν ότι αυτή η οπτική άλλαξε τον τρόπο που ο ίδιος έβλεπε τον θάνατο. Διότι αν δεν είμαστε παρά μια συνεχής αλυσίδα εμπειριών το μόνο που συμβαίνει με τον θάνατο είναι ότι αυτή η αλυσίδα σπάει. Όμως αυτό δε είναι και τόσο κακό, καθώς θα εξακολουθούν να υπάρχουν εμπειρίες έμμεσα συνδεδεμένες με τις δικές μας, μέσα από τις αναμνήσεις άλλων ανθρώπων, μέσα από τις ιδέες ή τις συμβουλές που τους επηρεάζουν, κ.ο.κ.

Ο Parfit ήταν επίσης γνωστός για το «απεχθές συμπέρασμά» του. Τον ισχυρισμό ότι είναι προτιμότερο να υπάρχει ένας πολύ μεγάλος πληθυσμός ανθρώπων που ζουν ζωές που μόλις και μετά βίας αξίζει να ζουν από το να έχουμε έναν μικρότερο πληθυσμό ανθρώπων που είναι τρομερά ευτυχισμένοι – μια ιδέα που συνδέεται με ερωτήματα για στις υποχρεώσεις που έχουμε στα παιδιά μας και σε μελλοντικούς πληθυσμούς. Είναι χαρακτηριστικό της πνευματικής του ειλικρίνειας ότι, παρόλο που ο Parfit έβρισκε αυτό το συμπέρασμα απεχθές, αναγνώριζε ότι ήταν το μόνο συμπέρασμα στο οποίο οδηγούνταν λογικά και ήλπιζε ότι μια μέρα θα αποδειχθεί λάθος.

Άλλος ένας σταθμός ήταν, το 2011, όταν ο Parfit δημοσίευσε το δίτομο On what Matters (ο τρίτος τόμος θα εκδοθεί μετά θάνατον). Στο έργο αυτό επιχειρηματολογεί υπέρ της αντικειμενικότητας των ηθικών αξιών και προσπαθεί να σχηματίσει μια «Τριπλή Θεωρία», που θα συνδυάζει τις παραδοσιακές ηθικές θεωρίες – την Καντιανή, την συνεπειοκρατική και την συμβολαιοκρατία - που δεν ήταν κατά την κρίση του τόσο διαφορετικές μεταξύ τους όσο άλλοι φιλόσοφοι θεωρούσαν. Παρόλο που ο Parfit έγραψε πολλά περισσότερα από αυτά τα δύο βιβλία, πρόκειται για δύο έργα που θεωρούνται η σπουδαιότερη συνεισφορά στην ηθική φιλοσοφία τού 20ού αιώνα.

Ο Derek Parfit είπε κάποτε ότι έγινε φιλόσοφος για να έχει περισσότερο χρόνο να σκέφτεται για τα πράγματα που έχουν σημασία. Και σήμερα οι άνθρωποι που γνώρισαν εκείνον και το έργο του είναι λίγο πιο σοφοί εξαιτίας του. Αφήνει πίσω του την γυναίκα του, επίσης φιλόσοφο στην Οξφόρδη, Janet Radcliffe Richards.

Η Έλλη Βιντιάδη διδάσκει φιλοσοφια στο Aμερικανικο Κολλεγιο Ελλαδος- Deree.

Οι πιο πρόσφατες Ειδήσεις

Διαβάστε πρώτοι τις Ειδήσεις για ό,τι συμβαίνει τώρα στην Ελλάδα και τον Κόσμο στο thetoc.gr