Όταν ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ντόναλντ Τουσκ επισκέφθηκε την περασμένη Παρασκευή τον Ταγίπ Ερντογάν στην Τουρκία, για να προετοιμάσει τη συζήτηση που θα ακολουθούσε στη Σύνοδο Κορυφής, κουβαλούσε στις βαλίτσες του μια πολύ συγκεκριμένη πρόταση. Η εφαρμογή της Σχεδίου Δράσης Τουρκίας-ΕΕ δεν ήταν αναμενόμενη από τη γείτονα, ο βαλκανικός διάδρομος είχε ήδη αρχίσει να κλείνει, οι υπερσυντηρητικές κορώνες από διάφορους ηγέτες της Ευρώπης περίσσευαν και ο καλός καιρός είχε αυξήσει και πάλι τις προσφυγικές ροές προς την Ελλάδα, τη στιγμή που συγκλονιστικές εικόνες από την Ειδομένη έκαναν το γύρο του κόσμου.
Μόλις έκλεισαν οι ολόχρυσες πόρτες του προεδρικού παλατιού στην Άγκυρα, ο Τουσκ ζήτησε από την Τουρκία να συμφωνήσει εκ νέου σε ένα minimum πλαίσιο που θα περιελάμβανε την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση της δράσης των διακινητών, την επιστροφή όλων των προσφύγων και μεταναστών που εντοπίζονται στα νερά του Αιγαίου αλλά και την επαναπροώθηση ορισμένων από εκείνους που έφτασαν στην Ελλάδα, με αντάλλαγμα την επίσπευση της εκταμίευσης βοήθειας 3 δισ. ευρώ. Οι δηλώσεις του προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου μετά το πέρας της συνάντησης ήταν κάτι περισσότερο από ενθαρρυντικές: «Για πρώτη φορά από την αρχή της προσφυγικής κρίσης διαπιστώνω ότι μια ευρωπαϊκή συναίνεση αναδύεται».
O τουρκικός αιφνιδιασμός και η αντιπρόταση
Μερικές ημέρες μετά, καθισμένοι αναπαυτικά στις καρέκλες της αίθουσας Justus Lipsius στις Βρυξέλλες, οι ευρωπαίοι ηγέτες διαπίστωναν με μεγάλη έκπληξη πως η τουρκική πλευρά είχε ήδη μετατοπίσει την ατζέντα της συζήτησης πριν καν αρχίσει η Σύνοδος. Στο τραπέζι δεν βρίσκονταν πλέον οι δράσεις που ο Τουσκ είχε συζητήσει με τους αξιωματούχους της Άγκυρας, αλλά μία συνολική και διευρυμένη τουρκική αντιπρόταση. Μια συμφωνία-πακέτο με την οποία η Άγκυρα εμφανιζόταν να προσφέρει περισσότερα στη διαχείριση του προσφυγικού, ζητώντας όμως την ίδια στιγμή περισσότερα από τους Ευρωπαίους.
Στο τραπέζι δεν βρίσκονταν πλέον οι δράσεις που ο Τουσκ είχε συζητήσει με τους αξιωματούχους της Άγκυρας αλλά μια συνολική και διευρυμένη τουρκική αντιπρόταση.
Η Τουρκία προτίθετο να αποδεχθεί την επιστροφή όλων των παράτυπων μεταναστών –είτε είναι Σύροι είτε όχι- που φθάνουν από τις τουρκικές ακτές στην Ελλάδα, υπό την προϋπόθεση ότι για κάθε Σύρο που θα επιστρέφεται στην Τουρκία από τα ελληνικά νησιά, ένας άλλος Σύρος θα στέλνεται από την Τουρκία στην ΕΕ, στο πλαίσιο μιας διαδικασίας μετεγκατάστασης. Την ίδια στιγμή, η Άγκυρα ζητούσε επιπλέον 3 δισ. χρηματοδότηση, επίσπευση της διαδικασίας άρσης των ταξιδιωτικών θεωρήσεων για τούρκους πολίτες εντός της ΕΕ και άνοιγμα των διαπραγματευτικών κεφαλαίων για την ενταξιακή της πορεία που έχει «μπλοκάρει» η Λευκωσία από το 2005.
Ένα πραγματικό «ανατολίτικο» παζάρι από την Τουρκία, θα έλεγε κάποιος. Ίσως όμως τα πράγματα να μην είναι τόσο απλά.
«Ανατολίτικο» παζάρι από το Βερολίνο
Λίγες ώρες πριν την έναρξη της Συνόδου Κορυφής, το βράδυ της Κυριακής, ο τούρκος πρωθυπουργός Αχμέτ Νταβούτογλου προσκάλεσε την Άνγκελα Μέρκελ στην τουρκική πρεσβεία στις Βρυξέλλες, παρουσία του Μαρκ Ρούτε, του προεδρεύοντα ολλανδού πρωθυπουργού. Αφού προσέφερε στη γερμανίδα καγκελάριο παραδοσιακές τουρκικές πίτες, ο κ. Νταβούτογλου φέρεται να παρουσίασε, να συζήτησε και να διαπραγματεύτηκε σημεία της «φιλόδοξης» αντιπρότασης του με την κ. Μέρκελ επί έξι ώρες.
Παρά το γεγονός ότι το πρώτο προσχέδιο της πρότασης φέρεται να προέκυψε μετά την εξάωρη συνάντηση στην τουρκική πρεσβεία, η κ. Μέρκελ επέμεινε πως επρόκειτο για τουρκική πρόταση.
Όπως αναφέρουν οι Financial Times, παρά το γεγονός ότι το πρώτο προσχέδιο της πρότασης φέρεται να προέκυψε μετά την εξάωρη αυτή συζήτηση στην τουρκική πρεσβεία, η κ. Μέρκελ επέμεινε ότι η πατρότητά της ανήκε στον τούρκο ομόλογό της Αχμέτ Νταβούτογλου και όχι στην ίδια. Σύμφωνα μάλιστα με την βρετανική εφημερίδα, υψηλόβαθμοι ευρωπαίοι διπλωμάτες και ηγέτες της ΕΕ εμφανίστηκαν δυσαρεστημένοι με τον τρόπο που η κ. Μέρκελ διαχειρίστηκε την κατάσταση, πραγματοποιώντας παράλληλες συνομιλίες με τον κ. Νταβούτογλου, τη στιγμή που οι ίδιοι συζητούσαν και επεξεργάζονταν ένα άλλο σχέδιο στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών θεσμών.
Δεν απαιτεί ωστόσο ιδιαίτερη παρατηρητική ικανότητα για να διαπιστώσει κανείς πόσο σημαντική είναι η επίτευξη μιας συμφωνίας με την Τουρκία επί του προσφυγικού για τη γερμανίδα καγκελάριο. Από την αρχή της κρίσης, η Γερμανία έχει υποδεχθεί πάνω από 1 εκ. πρόσφυγες, με την κ. Μέρκελ να δέχεται σφοδρή κριτική –ακόμη και μέσα από το ίδιο της κόμμα- για την πολιτική των «ανοικτών συνόρων». Την ίδια στιγμή, βλέπει με έντονη ανησυχία την δημοσκοπική άνοδο του ξενοφοβικού AfD που ενδεχομένως να καταγραφεί και εκλογικά στις τοπικές κάλπες της ερχόμενης Κυριακής, ιδίως στο κρατίδιο της Σαξονίας-Άνχαλτ.
Ο δρόμος για τη διασφάλιση της πολιτικής θέσης της κ. Μέρκελ σε Γερμανία και Ευρώπη περνά μέσα από τη συμφωνία με την Τουρκία
Πέραν όμως του εσωτερικού μετώπου, το Βερολίνο βλέπει τις «μικρές ανταρσίες» των χωρών του Βίζεγκραντ που κλείνουν η μία μετά την άλλη τα σύνορα ως ένα σοβαρό κίνδυνο όχι μόνο για τη γερμανική ηγεμονία στην Ευρώπη αλλά και για το εγχείρημα της πολιτικής και οικονομικής ολοκλήρωσης της ΕΕ, βασικός πυλώνας της οποίας αποτελεί η ζώνη του Σένγκεν. Κοντολογίς, ο δρόμος για την διασφάλιση της πολιτικής θέσης της κ. Μέρκελ σε Γερμανία και Ευρώπη περνάει μέσα από μία συμφωνία με την Τουρκία που θα ανακόψει την ροή των προσφύγων και των μεταναστών προς την Ευρώπη.
Οι αντιπαραθέσεις και οι υπόγειες διεργασίες στη Σύνοδο
Όπως ήταν επόμενο, η παρουσίαση του... «γερμανο-τουρκικού προσχεδίου», όπως το αποκαλούν οι Financial Times, ανέτρεψε το πρόγραμμα της Συνόδου και προκάλεσε πλήθος αντιδράσεων από τα ενδιαφερόμενα μέρη, γεγονός που οδήγησε στη μεταφορά των τελικών αποφάσεων σε νέα Σύνοδο στις 18 Μαρτίου.
Ενδεικτική των παράλληλων ζυμώσεων και των υπόγειων διεργασιών που έλαβαν χώρα το βράδυ της Δευτέρας ήταν η επταμερής συνάντηση Μέρκελ, Ολάντ, Ρούτε, Κάμερον, Μογκερίνι, Αναστασιάδη και Τσίπρα για το θέμα του ανοίγματος των διαπραγματευτικών κεφαλαίων που αφορούν την ενταξιακή πορεία της Τουρκίας.
Ενδεικτική των ζυμώσεων και των διεργασιών στη Σύνοδο ήταν και επταμερής συνάντηση Μέρκελ, Ολάντ, Ρούτε, Κάμερον, Μογκερίνι, Αναστασιάδη και Τσίπρα
Το κοινό ανακοινωθέν των ευρωπαίων ηγετών αποτυπώνει ακόμη μια σειρά από αντιρρήσεις που έθεσαν ευρωπαίοι ηγέτες. Ο Ματτέο Ρέντσι κατάφερε να συμπεριληφθεί στο κείμενο μνεία για την κατάσταση του Τύπου στη γείτονα χώρα μετά και τις παρεμβάσεις στη εφημερίδα Zaman, ενώ η αναφορά ότι το κοινό ανακοινωθέν δεν δημιουργεί νέες υποχρεώσεις προς τα κράτη-μέλη για θέσεις υποδοχής προσφύγων οφείλεται πιθανότατα στην σκληρή στάση που κράτησαν οι «4» του Βίζεγκραντ στη Σύνοδο. Οι πληροφορίες θέλουν τον ούγγρο πρωθυπουργό Β. Όρμπαν να αντιτάσσεται σφοδρά στο ενδεχόμενο απευθείας μετεγκατάστασης Σύρων από την Τουρκία, επικαλούμενος λόγους ασφαλείας.
Στη Σμύρνη με καρφιά Τσίπρας-Νταβούτογλου
Λίγες μόλις ώρες μετά την ολονύκτια συνεδρίαση των ηγετών της ΕΕ στις Βρυξέλλες ο έλληνας πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας βρέθηκε στη Σμύρνη για να συναντηθεί με τον τούρκο ομόλογό του και να συμμετάσχει στο Ανώτατο Συμβούλιο Συνεργασίας των δύο χωρών. Κατά τη διάρκεια του Συμβουλίου, οι δύο άνδρες υπέγραψαν -όπως αναμενόταν- την επικαιροποίηση του συμφώνου επανεισδοχής παράτυπων μεταναστών στην Τουρκία.
Στη συνέντευξη Τύπου με τον Α. Νταβούτογλου, ο Α. Τσίπρας χαρακτήρισε ενδιαφέρουσα την τουρκική πρόταση
Στην κοινή συνέντευξη Τύπου με τον Αχμέτ Νταβούτογλου, ο έλληνας πρωθυπουργός χαρακτήρισε «πολύ ενδιαφέρουσα» την τουρκική πρόταση που συζητήθηκε στη Σύνοδο, υπογραμμίζοντας πως η λογική της κινείται στην κατεύθυνση της καταπολέμησης «του μοντέλου της διακίνησης» και της υποκατάστασής της από μία νόμιμη οδό για τους πρόσφυγες προς την Ευρώπη.
Την ίδια στιγμή ωστόσο η εξέλιξη των τοποθετήσεων των δύο αρχηγών έδωσε μια πρόγευση των ενδεχόμενων δυσκολιών τις οποίες θα πρέπει να υπερβεί η όποια συνεργασία των δύο γειτόνων ακόμη και στο θέμα του προσφυγικού, καθώς τα «καρφιά» για τα θέματα που αφορούν το Αιγαίο και τις παραβιάσεις του εναερίου χώρου περίσσεψαν.
«Pacta sunt servanda»
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μέχρι τις 18 Μαρτίου που θα ληφθούν οι τελικές αποφάσεις, οι διαπραγματεύσεις ανάμεσα στην Ευρώπη και την Τουρκία αλλά και ανάμεσα στα επιμέρους κράτη-μέλη της Ένωσης αναμένονται σκληρές. Και υπό μία έννοια, οποιαδήποτε συμφωνία επιτευχθεί, θα δοκιμάσει –σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό- τις πολιτικές αντοχές της ευρωπαϊκής συνοχής.
Η εμπειρία ωστόσο των ευρωπαϊκών Θεσμών μας έχει μάθει μια πάγια πρακτική λειτουργίας τους που –όσο περίεργο και αν φαίνεται- μπορεί εν προκειμένω να λειτουργήσει ως δικλείδα ασφαλείας. Πρόκειται για την αρχή «pacta sunt servanda», τουτέστιν τα συμφωνηθέντα πρέπει να εφαρμόζονται.
Η διαφαινόμενη προσέγγιση Άγκυρας-ΕΕ θα απαιτήσει υποχωρήσεις και από τις δύο πλευρές, υποχωρήσεις που ενδεχομένως να είναι πιο επώδυνες για τουρκική πλευρά
Εδώ και τέσσερις μήνες, η Άγκυρα δεν έχει λάβει ούτε ένα ευρώ από τα 3 δισ. που προέβλεπε η αρχική συμφωνία του Νοεμβρίου, επειδή δεν εφάρμοσε τη δέσμευση για αποτελεσματική αντιμετώπιση των διακινητών και ανάσχεση των ροών. Επίσης, κανένα νέο κεφάλαιο δεν έχει ανοίξει και δεν αναμένεται να ανοίξει εάν δεν τηρηθούν οι κοινοτικοί κανόνες, ενώ η κατάργηση της βίζας υπόκειται και αυτή στους όρους της ευρωπαϊκής νομοθεσίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το διαπραγματευτικό κεφάλαιο που αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη στιγμή που οι παρεμβάσεις σε συγκροτήματα Τύπου της γείτονος διαδέχονται η μία την άλλη.
Εν ολίγοις, η διαφαινόμενη προσέγγιση Άγκυρας-ΕΕ, ακόμη και υπό την πίεση του προσφυγικού, θα απαιτήσει υποχωρήσεις και από τις δύο πλευρές. Υποχωρήσεις που ενδεχομένως να είναι πιο «επώδυνες» για την τουρκική από ό,τι για την ευρωπαϊκή ηγεσία, στο βαθμό που η πρώτη θα κληθεί να κάνει μια στροφή 180 μοιρών και να απομακρυνθεί από την αυταρχική λογική των τελευταίων ετών. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο μοιάζει ωστόσο προς το παρόν πολύ μακρινό.