Στις βραχονησίδες Κέρο και Δασκαλιό οι ρίζες της ιστορίας της Ευρώπης

Το όνομα Κουφονήσι παραπέμπει σε ένα μικρό, απομονωμένο σχεδόν, εξωτικό νησί που το έχει ξεχάσει η σύγχρονη καθημερινότητα. Κι όμως, ποιος να το φανταζόταν ότι, εκεί στις, ξεχασμένες γραμμές των οριζόντων των Μικρών Κυκλάδων και συγκεκριμένα στην – ακατοίκητη σήμερα – γειτονική βραχονησίδα Κέρο και το κοντινό Δασκαλιό με το πυραμιδωτό σχήμα μπορούν να ανιχνευθούν οι απαρχές του Μινωϊκού, του Μυκηναϊκού πολιτισμού, οι ρίζες της ιστορίας της Ελλάδας και της Ευρώπης;

΄Ηταν 10.30 της περασμένης Κυριακής 14 Ιουλίου όταν η ελληνική δημοσιογραφική αποστολή – κι ανάμεσά της το TheTOC - βρέθηκε ανάμεσα στους συντελεστές του μακροπρόθεσμου Προγράμματος Ανασκαφών Κέρου του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ (The Cambridge Keros Project), δυο βήματα από τη γαλαζοπράσινη, αμμώδη παραλία Αμμου του ΄Ανω Κουφονησίου με την Κέρο και το Δασκαλιό απέναντι να ορθώνουν το ανάστημά τους στον ρου – όχι μόνο της ιστορίας, αλλά κυρίως – της προϊστορίας. Τεσσερσίμισι χιλιάδες χρόνια πριν, βλέπετε, το Δασκαλιό ήταν το νοτιοδυτικό ακρωτήριο της Κέρου. Εκεί, λοιπόν, σ’ αυτό το σημαντικό κέντρο του Κυκλαδικού πολιτισμού της πρώιμης Εποχής του Χαλκού, φαίνεται πως ξεκίνησαν όλα. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, πως πρόκειται για μια από τις σημαντικότερες προϊστορικές θέσεις παγκοσμίως.

Ενας μύθος της Αρχαιολογίας, ένας κρίκος στην αλυσίδα των μεγάλων φιλελλήνων, παγκοσμίου κύρους, αρχαιολόγων

Απέναντι στους δημοσιογράφους μια ομάδα επιστημόνων κι ανάμεσά τους ένας μύθος της Αρχαιολογίας – ένας ακόμα κρίκος στην αλυσίδα των, παγκοσμίου κύρους, φιλελλήνων-αρχαιολόγων- ανασκαφέων της αρχαιότητας – όπως ο, 81χρονος sir Colin Renfrew, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ, που με σφρίγος νεανικό συνδιευθύνει μαζί με τον dr. Michael Boyd ένα από τα σημαντικότερα ερευνητικά προγράμματα Προϊστορικής Αρχαιολογίας στην Ελλάδα.

Καρπός της έρευνας η οποία, σημειωτέον, ξεκίνησε το 2006 με πρωτοβουλία του και διεξάγεται από τη Βρετανική Σχολή Αθηνών και το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ σε συνεργασία και με την εποπτεία της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, ήταν τα εξαιρετικά ευρήματα που παρουσιάστηκαν εκείνη την ημέρα για πρώτη φορά σε παγκόσμιο επίπεδο, αποκαλύπτοντας τη σπουδαιότητα του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού.

Ανατροπή των μέχρι σήμερα δεδομένων

«΄Οπως και σε άλλες περιπτώσεις συναθροίσεων, θρησκευτικών ή μη, (σ’ αυτή τη βραχονησίδα) ανακαλύψαμε ότι άνθρωποι έσμιγαν (την πρώιμη Εποχή του Χαλκού) προσδιορίζοντας με έναν τρόπο τι είναι να είσαι Ελληνας – ή, τουλάχιστον, τι ήταν - εκείνη την περίοδο», είπε ο sir Renfrew στη δημοσιογραφική αποστολή. «Οι τελετουργίες που γίνονταν στην Κέρο (με τις οποίες ήταν άμεσα συσχετισμένο το Δασκαλιό) προσδιόριζαν τι ήταν να είναι κανείς μέρος της Κυκλαδικής κοινότητας», συμπλήρωσε.

«Εξετάζοντας την προϊστορική περίοδο βλέπουμε την μεγάλη ανάπτυξη της Κρήτης τη δεύτερη χιλιετία προ Χριστού (Μινωϊκός πολιτισμός) και εν συνεχεία στην ενδοχώρα στις Μυκήνες (Μυκηναϊκός πολιτισμός). Ηταν σαν να έρχονταν από το πουθενά. Τώρα που αρχίζουμε να μαθαίνουμε για την ανάπτυξη στην περιοχή αυτή των Κυκλάδων την τρίτη χιλιετία αντιλαμβανόμαστε περισσότερο πως δημιουργήθηκαν κι αναπτύχθηκαν οι προαναφερθέντες πολιτισμοί. Βλέπουμε την ανάπτυξη των Κυκλάδων στο μέσο της τρίτης χιλιετίας. ΄Αρα ο Μινωϊκός κι ο Μυκηναϊκός πολιτισμός δεν ήρθαν από το πουθενά. Είμαστε τυχεροί που βρήκαμε όλα αυτά στην Κέρο και το Δασκαλιό», ανέφερε με τη σειρά του ο συνδιευθυντής του ερευνητικού προγράμματος, dr. Michael Boyd.

Διαπίστωση που ανατρέπει τα μέχρι σήμερα δεδομένα, αφού έως σήμερα τα αντικείμενα με πιθανή προέλευση την Κέρο - κυρίως μαρμάρινα ειδώλια - που εντοπίζονται σε μουσεία ανά τον κόσμο, παρουσιάζονται ως έργα τέχνης αποκομμένα από το περιβάλλον τους, καθώς είναι στην πλειοψηφία τους προϊόντα της αρχαιοκαπηλικής δραστηριότητας που σημειώθηκε στο νησί ως το 1960.

Ολα ξεκίνησαν από την Κέρο και το Δασκαλιό

Δεν τυχαίο, εντούτοις, πως όλα ξεκίνησαν στην Κέρο και το Δασκαλιό. Η γεωγραφική τους θέση είναι στο κέντρο των Κυκλάδων κι αποτελούσαν ένα φυσικό λιμάνι όταν ήταν ενωμένα. Εκεί, λοιπόν, φαίνεται, όπως αναφέρθηκε, πως αναπτύχθηκε την τρίτη χιλιετία προ Χριστού η συνείδηση της κυκλαδικής κοινότητας – εθνότητας αλλά και, ιδιαίτερα εξελιγμένες για την εποχή εκείνη, κοινωνικές δομές. Κι αυτό διότι οι ανασκαφές στην Κέρο και το Δασκαλιό έφεραν στο φως πλήθος επιβλητικών κατασκευών που αναδεικνύουν την περιοχή σε ένα από τα σπουδαιότερα προϊστορικά ιερά παγκοσμίως. Τι ήταν, όμως, αυτά τα ευρήματα και πως μπορούν να «διηγηθούν» την ιστορία των ανθρώπων και του πολιτισμού τους σ’ εκείνη την τόσο μακρινή εποχή;

«Ο βόρειος τομέας της Κέρου έχει λεηλατηθεί από τους αρχαιοκάπηλους. Ο νότιος τομέας είναι κάπως απείραχτος. Εκεί βρήκαμε πολλά σπαράγματα πολλών κεραμικών αγγείων, μαρμάρινων ειδωλίων και γλυπτών, τα οποία, ωστόσο, δεν τα έσπασαν οι αρχαιοκάπηλοι όπως αρχικά είχαμε υποθέσει... Φθάσαμε στο συμπέρασμα ότι ήταν σπασμένα σε άλλα νησιά και κατέληγαν στην Κέρο για να γίνουν (τελετουργικές) αποθέσεις/αφιερώσεις», ξεκίνησε να εξηγεί ο sir Renfrew αναφέροντας επίσης ότι τα «σπασίματα» αυτά χρονολογήθηκαν την πρώιμη Εποχή του Χαλκού. «΄Εχουμε μια ξεκάθαρη εικόνα ότι τα υλικά των αντικειμένων που αποτέθηκαν είχαν έρθει από επισκέπτες (της Κέρου) από διαφορετικά νησιά», ανέφερε. Κι έτσι συνθέσαμε μια εικόνα ότι οι αποθέσεις γίνονταν στον Κάβο της Κέρου σε ειδικές περιπτώσεις, είτε ετησίως, είτε κάθε 4-5 χρόνια».

Περίπου την ίδια περίοδο, στο Δασκαλιό θα πρέπει να επικρατούσε ένας κατασκευαστικός οργασμός. Κανένα σπάραγμα δεν βρέθηκε στο Δασκαλιό, τα ευρήματα, ωστόσο, δείχνουν ότι το Δασκαλιό καλυπτόταν σχεδόν εξ ολοκλήρου με μοναδικά μνημειακά οικοδομήματα τοποθετημένα σε πλάκες από Ναξιώτικο μάρμαρο σε έξι αναβαθμίδες -παρά την απόσταση των περίπου 10 χιλιομέτρων ανάμεσα στα δύο νησιά - και αποδεικνύουν την προηγμένη τεχνογνωσία και κατασκευαστική δεινότητα αυτού του πολιτισμού. Σημειωτέον, ο μοναδικός αυτός οικισμός με τα μνημειακά οικοδομήματα κατοικήθηκε από το 2.750 ως το 2.240 π.Χ., 1.000 ολόκληρα χρόνια πριν από τα φημισμένα ανάκτορα των Μυκηναίων.

«Κάποια πράγματα που ανακαλύψαμε στο Δασκαλιό είναι επίσης πολύ ενδιαφέροντα», σχολίασε ο dr. Michael Boyd. Ανακαλύψαμε ότι κάποιες από τις δράσεις στο Δασκαλιό είχαν να κάνουν με μεταλλουργικές δραστηριότητες. Η μεταλλουργία οδήγησε την ανάπτυξη του Κυκλαδικού πολιτισμού... Αυτό που αντιληφθήκαμε ήταν ότι είχαν μια πολύ εκλεπτυσμένη τεχνολογία γύρω από τη μεταλλουργία κι ότι αναπτύχθηκαν τεχνικές γύρω από την αξιοποίηση μετάλλων όπως χρυσό, ασήμι, και χαλκό».

Σημειωτέον, σε αντίθεση με την Κέρο, στο Δασκαλιό ανακαλύφθηκαν ελάχιστα ειδώλια τα οποία, ωστόσο, διαφοροποιούνται στη μορφή τους από τα υπόλοιπα κυκλαδικά της αντίστοιχης περιόδου. Τα ειδώλια του Δασκαλιού διακρίνονται για την απόλυτη σχηματοποίηση της μορφής με αποτέλεσμα να αποτελούν πλέον μία νέα υποκατηγορία.

Σύμφωνα με την dr. Εύη Μαργαρίτη, υποδιευθύντρια του Προγράμματος, το Δασκαλιό αποτελεί μια «χρονοκάψουλα» της καθημερινότητας της εποχής πολύ σημαντική για την κατανόηση της ιστορίας της Ελλάδας αλλά και της Ευρώπης γενικότερα.

Το σενάριο: Τι ακριβώς γινόταν στις Κυκλάδες περίπου 4.500 χρόνια πριν

Τι γινόταν, λοιπόν, στην Κέρο και το Δασκαλιό περίπου 4.500 χιλιάδες χρόνια πριν από σήμερα; Οι άνθρωποι ταξίδευαν στην Κέρο για να συμμετάσχουν σ’ αυτές τις τελετουργικές αποθέσεις/αφιερώσεις.

«Αυτή η κοινότητα ανθρώπων ερχόταν για να γιορτάσει (δεν ξέρουμε τι ακριβώς) στην Κέρο από πολλά νησιά των Κυκλάδων ακόμα κι από την Αττική. ΄Εκαναν, λοιπόν, τις αφιερώσεις τους (αποθέτοντας σπαράγματα αντικειμένων)... Οι άνθρωποι που ερχόντουσαν εδώ ήξεραν ότι τους συνέδεε μια κοινή ιστορία», περιέγραψε ο sir Renfrew. «Καθώς έφταναν στην Κέρο έβλεπαν τα, ύψους τριών – τεσσάρων μέτρων και φτιαγμένα σε επίπεδα από Ναξιώτικο μάρμαρο, οικοδομήματα του Δασκαλιού. Μετά έκαναν την απόθεση στον Κάβο. Μετά σίγουρα θα είχαν κρασί να πιούν. Βρήκαμε πολλά δοχεία κρασιού... Θα πρέπει, τέλος, να βάλουμε και τη μουσική στο κάδρο. Μην ξεχνάμε ότι δυο από τα πιο γνωστά κυκλαδικά ειδώλια, ο αρπιστής κι ο αυλητής βρέθηκαν σε παλιότερες ανασκαφές στην Κέρο. (Να γιατί μπορούμε να μιλάμε για ) περιοδικές τελετουργίες που λάμβαναν μέρος σε ειδικές περιστάσεις».

Μια ανασκαφή χωρίς χαρτί: Ο ρόλος της ψηφιακής τεχνολογίας στην ανασκαφή της Κέρου

Οι αρχαιολόγοι της ανασκαφής αξιοποίησαν τις δυνατότητες της ψηφιακής τεχνολογίας, επανάστασης για μια ανασκαφή «χωρίς χαρτί», έτσι όπως οι κάτοικοι της Κέρου αξιοποιούσαν την τεχνολογία της εποχής τους για να επεξεργάζονται το μέταλλο, όπως φαίνεται από τα ευρήματα.

Κάπως έτσι, λοιπόν, όπως οι άνθρωποι της πρώιμης Εποχής του Χαλκού ανέπτυξαν νέες τεχνικές, εκείνοι που έφεραν στο φως τις δράσεις τους χρησιμοποίησαν πρωτοποριακές μεθόδους καταγραφής με την υποστήριξη που παρείχε η COSMOTE στο Πρόγραμμα Ανασκαφών Κέρου. Ο λόγος για τη διάθεση τεχνολογικού εξοπλισμού και διαδικτυακής πρόσβασης κατά τις ανασκαφικές περιόδους 2017-2018.

Στην ανασκαφή της Κέρου χρησιμοποιήθηκαν πρωτοποριακές μέθοδοι καταγραφής από τους αρχαιολόγους. Μέσω της ψηφιακής εφαρμογής «i-DIG», τα ανασκαφικά δεδομένα και αποτελέσματα εργαστηριακής μελέτης καταγράφονταν ταυτόχρονα στο ίδιο σύστημα, έτσι ώστε κάθε μέλος της ανασκαφικής ομάδας να έχει άμεση πρόσβαση σε όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες σε πραγματικό χρόνο, κάνοντας έτσι την ανασκαφή της Κέρου, μία από τις λίγες στο κόσμο «ψηφιακές ανασκαφές».

Σύμφωνα με την κυρία Ντέπη Τζιμέα, Executive Director Εταιρικής Επικοινωνίας Ομίλου ΟΤΕ, «η εμπειρία από τη συμμετοχή μας σε ένα επιστημονικό πρόγραμμα παγκόσμιας σπουδαιότητας ήταν συγκλονιστική». Όπως υπογράμμισε, «είναι τιμή μας που στηρίξαμε, με το δίκτυο και τις υποδομές μας, τις έρευνες και το έργο ανασκαφής αυτής της εξαιρετικής ομάδας αρχαιολόγων», ενώ τόνισε πως το Πρόγραμμα Ανασκαφών της Κέρου «είναι το καλύτερο παράδειγμα του πώς η χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας μπορεί να συμβάλλει στην ανάδειξη της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς διεθνώς».

Ο καίριος ρόλος της τεχνολογίας

Για την απρόσκοπτη εργασία των αρχαιολόγων και της ομάδας ανασκαφής, η COSMOTE φρόντισε για την ενίσχυση του τηλεπικοινωνιακού της δικτύου στην περιοχή, ώστε να προσφέρει γρήγορες ταχύτητες Internet μέσω 4G και 4G+. Επιπλέον, παρείχε τον απαιτούμενο τεχνολογικό εξοπλισμό (όπως tablets και 4G pockets WiFi) για τις καθημερινές ανάγκες καταγραφής και τεκμηρίωσης της αρχαιολογικής ομάδας.

«΄Ολη η πληροφορία από την ανασκαφή είναι διαθέσιμη στη νέα εφαρμογή. ΄Οταν υπάρχει μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων είναι δύσκολο να μοιραστεί γρήγορα η πληροφορία. Τώρα, όμως, ο καθένας μπορεί να έχει πρόσβαση σ’ αυτή. Κι αυτό βοηθά πολύ στις επιστημονικές μας δημοσιεύσεις. Είμαστε πολύ ευγνώμονες στη χορηγία της COSMOTE διότι μας βοήθησε πολύ στο τεχνολογικό κομμάτι ώστε να συγκεντρώσουμε όλη την πληροφορία», ανέφερε ο dr. Boyd και ο sir Renfrew συμπλήρωσε: «Η συγκεκριμένη είναι μια από τις βασικές ανασκαφές που αυτή η τεχνολογία χρησιμοποιήθηκε αποτελεσματικά και σίγουρα βασίστηκε σ’ αυτή».

Η έκθεση «δες ΑΠΕΝΑΝΤΙ, έναν οικισμό στην Κέρο 4.500 χρόνια πριν»

Η τεχνολογία, όμως, έχει κι ένα κυρίαρχο «λόγο» στην περιοδική έκθεση «δες ΑΠΕΝΑΝΤΙ, έναν οικισμό στην Κέρο 4.500 χρόνια πριν», που παρουσιάζουν η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων σε συνεργασία με τη Βρετανική Σχολή Αθηνών, το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και το Ινστιτούτο Κύπρου, στο παλιό Δημοτικό Σχολείο του Πάνω Κουφονησίου.

Καθώς η ένταση της αρχαιολογικής παρακαταθήκης έχει διαμορφώσει σαφή ίχνη στη συλλογική κοινότητα του ΄Ανω Κουφονησίου, η έκθεση «οπτικοποιεί» την εμπειρία της τοπικής κοινωνίας με μια ισχυρή σύνδεση με το αρχαιολογικό κεφάλαιο.

Η έκθεση αρθρώνεται σε δυο άξονες. Αφενός, προβάλλονται όψεις της ζωής στο Δασκαλιό που καταδεικνύουν την ιδιαιτερότητα και τη θέση του σε ένα εκτενές δίκτυο ανταλλαγών. Αφετέρου, παρουσιάζονται πτυχές της ανασκαφικής διαδικασίας και τεκμηρίωσης, που πραγματοποιήθηκαν με τη χρήση τεχνολογιών αιχμής, καθώς και πλευρές της απαιτητικής εργασίας αρχαιολόγων και ερευνητών, υπό ιδιαίτερα δύσκολες εδαφολογικές και κλιματολογικές συνθήκες.

Μια ανασκαφή και μια έκθεση που προσφέρει ένα asset στο νησί εκτός από τις σμαραγδένιες παραλίες

«Είναι μια χρυσή ευκαιρία αμέσως μόλις τελείωσε η έρευνα του sir Renfrew να δώσουμε μια εικόνα της σημασίας του ευρήματος», μας λέει ο Εφορος, Δημήτρης Αθανασούλης. «Πρόκειται για μια πολύ σημαντική ανασκαφή που αλλάζει τα δεδομένα και προσφέρει ένα asset στο νησί και τους επισκέπτες του που δεν θα έχουν μόνο τις σμαραγδένιες παραλίες αλλά και μιας σπουδαία έκθεση να απολαύσουν. Η παρούσα έκθεση ελπίζουμε να είναι το preview της μόνιμης έκθεσης που θα έρθει στο Κουφονήσι – δεδομένου του ότι το παλιό Δημοτικό Σχολείο Κουφονησίου, μας έχει παραχωρηθεί για να δημιουργήσουμε μια μόνιμη συλλογή.Το βασικό “μενού”, ωστόσο, θα προσφέρεται στη Νάξο όπου αναδιοργανώνουμε τα Μουσεία μ’ έναν πρωτότυπο τρόπο με το Μουσείο Κυκλαδικού Πολιτισμού (αφιερωμένο στον πρωτοκυκλαδικό Πολιτισμό) το πρώτο στον κόσμο – δεδομένου του ότι το ΜΚΤ στην Αθήνα είναι ένα Μουσείο Τέχνης».

Την επιμέλεια της έκθεσης έχει ο αρχαιολόγος-μουσειολόγος της Εφορείας, Στέφανος Κεραμίδας, ο οποίος και συντόνισε όλες τις σχετικές εργασίες με την υποστήριξη του Εφόρου Δημήτρη Αθανασούλη και συνεπιμελήτρια την Μαργαρίτα Δρίλλια αρχαιολόγο/υπεύθυνη επικοινωνίας στην εταιρεία Easy dot, που υλοποίησε την μουσειογραφική μελέτη και επιμελήθηκε την παραγωγή του εποπτικού υλικού. «Η περιοδική έκθεση θα μείνει στο χώρο μέχρι τέλος Σεπτεμβρίου και θα θέλαμε να πάρει παράταση μέχρι τον Οκτώβριο για να μπορέσουν να τη δουν τα σχολεία Κουφονησίων και Κυκλάδων. Μετά θα αποσυρθεί διότι η αρχαιολογική συλλογή Κουφονησίου δεν έχει κάποιο μόνιμο φύλακα. Τον περιμένουμε. Ενα μέρος των ευρημάτων θα φιλοξενηθεί στο μουσείο της Νάξου», μας είπε ο Στέφανος Κεραμίδας.

Αποκλειστικός χορηγός της έκθεσης, είναι η COSMOTE. Η χορηγία, αποτελεί συνέχεια της υποστήριξης της ανασκαφής.

Οι άνθρωποι

Το μακροπρόθεσμο Πρόγραμμα Ανασκαφών Κέρου του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ (The Cambridge Keros Project), ενταγμένο στην ερευνητική δραστηριότητα της Βρετανικής Σχολής Αθηνών διεξάγεται με την άδεια του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και την υποστήριξη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων. Ξεκίνησε το 2006, με πρωτοβουλία του ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ Lord Colin Renfrew και τη συνεργασία της Όλγας Φιλιανώτου, ως συνέχεια των ερευνών που πραγματοποιήθηκαν τις δεκαετίες του ’60 και του ‘80 στο νοτιοδυτικό άκρο του νησιού, στις θέσεις Κάβος και Δασκαλιό με ανασκαφείς τον ίδιο και τους σπουδαίους Φωτεινή Ζαφειροπούλου, Κωνσταντίνο Τσάκο, Χρίστο Ντούµα και Λίλα Μαραγκού. Ο μεγάλος Βρετανός αρχαιολόγος συνδιευθύνει σήμερα την έρευνα με τον Dr. Michael Boyd, Senior Research Associate στο ίδιο Πανεπιστήμιο, και την Ειρήνη Λεγάκη, αρχαιολόγο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και αναπληρώτρια διευθύντρια του Προγράμματος, εστιάζοντας τόσο στη μεθοδική ανασκαφή και την τεκμηρίωσή της, όσο και στην αναλυτική μελέτη και έγκαιρη δημοσίευση των αποτελεσμάτων. Με τη συμβολή μίας μεγάλης διεπιστημονικής ομάδας ερευνητών, έχουν ήδη εκδοθεί τέσσερις πολυσέλιδες μονογραφίες του έργου και των ευρημάτων της πρώτης τριετούς ανασκαφικής περιόδου 2006-2008.

.

Κι ο προϋπολογισμός

Το Πρόγραµµα λειτουργεί µε έναν αυστηρά µελετηµένο προϋπολογισµό του οποίου η χρηµατοδότηση προέρχεται από το The University of Cambridge and Cyprus Institute Cycladic Field School, αλλά κυρίως από χορηγίες ελληνικών και ξένων ιδρυµάτων και οργανισµών.

Φωτογραφίες: Αλέξανδρος Γρυμάνης / κεντρική φωτογραφία: ΑΠΕ

Κεντρική φωτογραφία: ΑΠΕ

Οι πιο πρόσφατες Ειδήσεις

Διαβάστε πρώτοι τις Ειδήσεις για ό,τι συμβαίνει τώρα στην Ελλάδα και τον Κόσμο στο thetoc.gr