Η ιστορία αρχίζει έτσι: Μια μέρα πριν από οκτώ χρόνια, ο διευθυντής ενός μικρού μουσείου στην Ολλανδία επιχειρούσε κάτι ακατόρθωτο: Ήθελε να δανειστεί κάθε σωζόμενο στον κόσμο έργο του Ιερώνυμου Μπος, ώστε να γιορτάσουν έτσι, την 500η επέτειο του θανάτου του, στη γενέτειρά του. Εδώ να σημειώσουμε ότι το μουσείο αυτό δεν είχε ούτε έναν πίνακα να δώσει ως αντάλλαγμα ή υπό μορφήν δανείου. Το μουσείο λέγεται Noordbrabants και βρίσκεται στο 's-Hertogenbosch, μια μικρή και σχεδόν άσημη πόλη της Ολλανδίας. Ούτε στην πιο άγρια φαντασία δε μπορούσε κανείς να θεωρήσει το σχέδιο αυτό εφικτό.
Τα περιζήτητα, πολύτιμα έργα του Μπος, φιλοξενούνται σε μερικά από τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου, στο Πράδο, στο Λούβρο, στο Μετροπόλιταν. Τα πάνελς που έχουν σωθεί είναι 25. Ο Charles de Mooij κατάφερε να εξασφαλίσει 20 πίνακες και τρίπτυχα, καθώς και πλήθος σχεδίων και χαρακτικών, έργα ου εργαστηρίου του Μπος και των μαθητών του και αυτή θα είναι η μεγαλύτερη αναδρομική έκθεση του έργου του Ιερώνυμου Μπος που έχει γίνει ποτέ. Ποτέ άλλοτε και κανείς δεν κατόρθωσε να τα συγκεντρώσει σε μια ενιαία έκθεση. Θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα εικαστικά γεγονότα του αιώνα μας.
Ακόμα και ο ίδιος έμεινε εμβρόντητος όταν παρουσίασε το σχέδιο της επανένωσης των έργων του Μπος στην Ουάσιγκτον και εκείνοι δέχτηκαν, πρώτοι από όλους να τους δανείσουν το Death and the Miser. Η Accademia της Βενετίας, το Μητροπολιτικό στη Νέα Υόρκη και η Εθνική Πινακοθήκη στην Ουάσιγκτον, το Λούβρο στο Παρίσι, το Πράδο στη Μαδρίτη ακολούθησαν. Στην είσοδο της έκθεσης μας υποδέχεται ένα μικρό συγκινητικό βίντεο από το ταξίδι του έργου Saint Wilgefortis Triptych, από τη Academia στη Βενετία, μέσα στα κανάλια, στα εργαστήρια και τέλος την εγκατάστασή του στην έκθεση.
Μερικά από τα έργα του Μπος βρίσκονται σε πολύ κακή κατάσταση. Η παραμικρή μετακίνησή τους είναι εξαιρετικά επικίνδυνη. Ο De Mooij ήξερε από την αρχή ότι πολύ δύσκολα το Prado θα έστελνε το πιο διάσημο έργο του καλλιτέχνη, το The Garden of Earthly Delights. Αντ΄ αυτού το Prado έστειλε το τρίπτυχο The Haywain, έργο που θα αφήσει την Ισπανία για πρώτη φορά σε 450 χρόνια. Ανάμεσα στα έργα που θα εκτεθούν είναι τα: Haywain και The Temptation of St. Anthony από το Πράδο της Μαδρίτης, the Ship of Fools από το Λούβρο, the Death and the Miser από την National Gallery of Art, στην Ουάσιγκτον, The Hermit Saints από την Gallerie dell' Accademia στη Βενετία.
Ο De Mooij κατάφερε να γιορτάσει η πόλη του με τον πιο απίθανο, λαμπρό, ευφάνταστο και δαιμονικό τρόπο, -αντάξιο του μεγάλου διάσημου τέκνου της Ιερώνυμου Μπος-, την επέτειο των 500 χρόνων από το θάνατό του. Ο De Mooij είναι σήμερα το πρότυπο για το πώς άλλα μικρά μουσεία μπορούν να οργανώσουν μεγάλες εκθέσεις και με ένα τρόπο να κατορθώσουν να επιβιώσουν. Η προετοιμασία της ήταν μια περιπέτεια γνώσης και επιμονής.
Έπεισε την πόλη να χρηματοδοτήσει ένα σημαντικό διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα για τη ζωή και το έργο του Μπος, να μπει στο παιχνίδι και στον πυρετό της έκθεσης. Το 2016 έγινε «έτος Μπος» και καμία περιγραφή δε μπορεί να αποδώσει την ατμόσφαιρα, τη διακόσμηση, τη συμμετοχή των κατοίκων στον εορτασμό.
Τρισδιάστατες αναπαραστάσεις βγαίνουν μέσα από τα πεζοδρόμια γλυπτοί μικροί δαίμονες και παιχνιδιάρικα ξωτικά κολυμπούν στα κανάλια. Κρέμονται από τους φανοστάτες οι μορφές των αγγέλων, των δαιμόνων, οι κολασμένων ψυχές, οι γοργόνες και τα ιπτάμενα ψάρια, οι μεθυσμένοι ιερείς, και οι λάγνες γυναίκες. Οι μορφές του περικυκλώνουν την πόλη. Υπάρχει μια ειδική διαδρομή στα κανάλια, περιπετειώδης σαν κυνήγι θησαυρού, που ονομάζεται “The Boat Trip of Heaven and Hell”.
Πάμε πάλι πίσω. Όταν πρώτη φορά έγραψα την ιστορία της επανένωσης των έργων, αποφάσισα να πάω στο μουσείο. Η φίλη μου η Μόνα από τις Βρυξέλλες είχε ήδη μπει στο χάρτη και τσέκαρε τη διαδρομή. «Μόνο μιάμιση ώρα από Βρυξέλλες», μου έγραψε. Το μουσείο άνοιξε την προπώληση εισιτηρίων τον Δεκέμβριο (η έκθεση άνοιγε Φεβρουάριο και θα διαρκέσει μέχρι τον Μάϊο). Με έναν ακόμα φίλο που συνέπραξε στο ταξίδι, τον Σταμάτη, μπήκαμε την πρώτη κιόλας μέρα να κλείσουμε εισιτήρια στο μουσείο, το σύστημα έπεφτε κάθε δυο λεπτά, χιλιάδες άνθρωποι έκλειναν συγχόνως με εμάς, σήμερα λίγες εβδομάδες πριν κλείσει είναι ήδη sold out. Το μουσείο αποφάσισε να είναι ανοιχτό επτά ημέρες την εβδομάδα, από τις 9πμ μέχρι τις 7μ.μ., για όλη τη διάρκεια της έκθεσης. Η ζήτηση ήταν παγκόσμια.
Το φθινόπωρο όταν επισκέφθηκα το Μητροπολιτικό Μουσείο στη Νέα Υόρκη, σε μια αίθουσα με έργα Μπος και των μαθητών του είδα για πρώτη φορά από κοντά το The Adoration of the Magi. Και για πρώτη φορά στη ζωή μου έκλεισα ραντεβού σε πίνακα. «Εσένα θα σε δω εκεί που γεννήθηκες» είπα από μέσα μου και χαιρέτησα τα πράσινα βελούδα των αγγέλων πάνω από τη Φάτνη.
Έτσι πέρασε ο χειμώνας με πολύ διάβασμα για τον Μπος και την προσμονή της Άνοιξης και του ταξιδιού. Φτάσαμε στις Βρυξέλλες λίγες εβδομάδες μετά την επίθεση, σε μια πόλη λυπημένη και μουδιασμένη. Ήταν το μόνο σύννεφο που σκίασε την εξόρμησή μας. Στο Βασιλικό Μουσείο του Βελγίου αγοράσαμε δυο μέρες νωρίτερα τον κατάλογο. «Visions of Genious” και διαβάζαμε τις ιστορίες πίσω από τους πίνακες που έχουν διασωθεί, αναλύσεις, λεπτομέρειες.
Ξεκινήσαμε για την Ολλανδία, ένα πρωϊνό Σαββάτου, στο αυτοκίνητο είχαμε κλασική μουσική και ολλανδική ποπ (απαίσια λέμε), αλλά αυτούς τους σταθμούς πιάναμε. Η Ολλανδία ήταν ηλιόλουστη με τους ουρανούς των Φλαμανδών ζωγράφων να ζωντανεύουν, τα τακτοποιημένα σπιτάκια, καλλιέργειες που κούρεψε ο Ψαλιδοχέρης του Τιμ Μπάρτον, δέντρα στρογγυλά, τετράγωνα και μακρόστενα και τα κουφά (αφού δεν ενοχλούνται από τις ανεμογεννήτριες) κοπάδια της Μπενελούξ να βοσκούν αμέριμνα.
Τι ήταν αυτή η πόλη και τι θέση είχε ο Μπος; Ο Μπος ήταν διάσημος στη διάρκεια της ζωής του, φαινομενικά ένας απολύτως σεβαστός Ρωμαιοκαθολικός πολίτης της μικρής, ευημερούσας πόλης όπου γεννήθηκε το 1450 και πέθανε το 1516. Ήταν παντρεμένος, και πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην μια μεριά της πλατείας όπου βρισκόταν το σπίτι του, την οποία διέσχιζε καθημερινά για να πάει στο στούντιό του, περίπου εκατό μέτρα μακριά.
Στην πόλη του γινόταν εμπόριο υφασμάτων, ανθούσε η παραγωγή και τα χρώματα, αυτά τα ροζ που λατρεύει η Μόνα και τα γαλάζια και τα πράσινα, τα έβλεπε στα βαφεία, σε άλλους καλλιτέχνες του υφάσματος, που γεννήθηκαν εκεί. Ο Μπος γεννήθηκε σε μια οικογένεια όπου ο παππούς του, ο πατέρας του, οι θείοι, ανίψια και ήταν όλοι ζωγράφοι. Παρόλο που τον περιέγραψαν ως τον «ζωγράφο του διαβόλου» αγαπήθηκε για αιώνες από όλους του καλλιτέχνες του κόσμου. Και μέχρι σήμερα παραμένει μεγάλο μυστήριο, το πώς αυτές οι εικόνες κατέκλυζαν την φαντασία και το μυαλό του. Ήταν ένας ζωγράφος τυχερός που αναγνωρίστηκε εν ζωή, με τους ευγενείς της εποχής να τον στηρίζουν και τους πλούσιους πελάτες να αγοράζουν με ενθουσιασμό τα έργα του. Η τέχνη του άνθισε μέσα σε ένα πλαίσιο αποδοχής και ενθάρρυνσης.
Η επαναστατική και εξαιρετικά ευφάνταστη οπτική γλώσσα του Μπος περιγράφει τυπικά τέρατα, διαβολικά στοιχεία, αγγέλους και αγίους σε καμβάδες γεμάτους ψευδαισθήσεις και παραισθήσεις, αντιπροσωπεύοντας με αμίμητο τρόπο τα μεγάλα ζητήματα της εποχής του: τον πειρασμό και την αμαρτία και την τελική κρίση. Χαρακτηρίστηκε ως «επινοητής τεράτων και χιμαιρικών οπτασιών.» Τα έργα του δημιουργήθηκαν γύρω στο 1500, στην μετάβαση από τον μεσαίωνα προς την Αναγέννηση και αντικατοπτρίζουν μυστηριωδώς τη σχέση μεταξύ του ατόμου του περιβάλλοντος και του δημιουργού τους. Είναι ο πιο σημαντικός καλλιτέχνης της εποχής του.
Έχουμε ήδη φτάσει στην πόλη. Παρκάρουμε στο δημοτικό πάρκινγκ και παίρνουμε την απόδειξη. Θα μας την σκανάρουν στο μουσείο και θα έχουμε έκπτωση 50%. Στο τέλος της ημέρας πληρώσαμε 7,5 ευρώ. Λίγες μέρες νωρίτερα μας έχουν στείλει οδηγίες από ποιά πόρτα του μουσείου να μπούμε, να μη σταθούμε σε ουρά.
Περνάμε το πρώτο γεφυράκι για να μπούμε στο χωριό. Δίπλα μας κολυμπούν πάπιες και ανθρωπάκια του Μπος. Ένας ηλικιωμένος κύριος μας υποδέχεται με χαμόγελο, ενώ στέκεται απέναντι από μια καμηλοπάρδαλη, ένα γλυπτό από αυτά που γεμίζουν την πόλη, σαν μεγάλα παιδικά παιχνίδια. Έχει ένα καροτσάκι με ενημερωτικά φυλλάδια, οδηγίες για το μουσείο, για τις εκδηλώσεις στην πόλη, και έναν οδηγό με καφέ, εστιατόρια και καταστήματα. Είναι ένας από τους εθελοντές της τρίτης ηλικίας με τα ωραία τους γαλάζια μπουφάν, που βοηθούν τον κόσμο, τον καθοδηγούν και τον οδηγούν προς το κέντρο με την μεγάλη πλατεία και το μουσείο.
Εκεί θα συναντήσουμε άλλους κατοίκους, εθελοντές, στο δεύτερο μαγαζί με δώρα Μπος που άνοιξε ειδικά για την έκθεση. Με τα φυλλάδια ανά χείρας και πολλά χαμόγελα τον χαιρετάμε, δείχνει λίγο έκπληκτος που φτάσαμε από την Ελλάδα για την έκθεση, και παραδινόμαστε κυριολεκτικά στον κόσμο του Μπος. Στον τοίχο απέναντί μας, υπάρχει ένα γκράφιτι με ένα τεράστιο QRcode με πληροφορίες για την έκθεση. Το φωτογραφίζεις και όλα υπάρχουν στο κινητό σου.
Έχουμε φτάσει αρκετά νωρίς, κάνουμε μια πρώτη βόλτα στο μικρό παλιό κέντρο της πόλης. Η κίνηση του Σαββάτου, καρότσια ψάθινα για τη λαϊκή, η υπαίθρια αγορά στημένη στη μεγάλη πλατεία, όλος ο κόσμος με τον ήλιο έξω στα καφέ και τα εστιατόρια. Μαγαζιά, σπίτια με σημαιάκια, με εικόνες μικρών τεράτων, ένα μάρκετινγκ μοναδικό καθόλου ενοχλητικό, μα είναι πολύ ωραία, σαν παραμύθι μεσαιωνικό. Τις νύχτες στις μεγάλες προσόψεις του μουσείου και των κτιρίων προβάλλονται έργα του Μπος και το καλοκαίρι τους περιμένει με πολλές μουσικές, συναυλίες, εγκαταστάσεις και εκθέσεις διάσημων καλλιτεχνών, αφιερώματα σε ζωγράφους που επηρέασε, παραστάσεις που θα διαρκέσουν μέχρι τις 11 Δεκεμβρίου.
Λίγο πριν μπούμε στο μουσείο, κρατώντας τα φυλλάδια και τον οδηγό σκέφτομαι τις ομάδες των διεθνών εμπειρογνωμόνων, που έχουν περάσει τα τελευταία έξι χρόνια τεκμηριώνοντας συστηματικά και εντατικά σχεδόν το σύνολο του έργου του Bosch σε όλο τον κόσμο, κάτι που δεν έχει γίνει ποτέ πριν. Τα πράγματα στο μουσείο είναι ακριβώς όπως μας τα περιέγραψαν. Με το εισιτήριο στο χέρι δεν περιμένουμε σε ουρά και μπαίνουμε στο πολύ χαριτωμένο Het Noordbrabants του οποίου δε θα μάθουμε ποτέ το όνομα. Το μικρό μουσείο έχει κάθε λόγο να γιορτάζει, αφού έχει ήδη μπει στο παγκόσμιο λεξικό της τέχνης.
Η μεγάλη αίθουσα εκδηλώσεων έχει διαμορφωθεί σε καφέ, οι ηλικιωμένοι περιμένουν σε ξεχωριστή ουρά, η ροή είναι κανονική, μέσα στην αίθουσα είναι όσοι χωράνε, για να δουν άνετα. Επιτρέπεται η φωτογράφιση αν δεν ενοχλείς τους διπλανούς σου. Η αλήθεια είναι ότι τα έργα είναι πίσω από προστατευτικά τζάμια, έτσι μπορείς να πλησιάσεις πολύ κοντά, ο κόσμος ψιθυρίζει, τα παιδιά στέκονται πιο μπροστά, καμία αναρχία, καμία φασαρία. Θυμάμαι μια έκθεση Νταλί στο Παρίσι πριν μερικά χρόνια. Μετά από αναμονή τριών ωρών, δεν έβλεπες τίποτα, ο κόσμος πίτα στριμωγμένος έβγαζε σέλφι. Μια κόλαση.
Στις αίθουσες εδώ επικρατεί γαλήνη. Σαν να έχει γίνει ο κόσμος αόρατος. Υπάρχουν τα έργα του Μπος, τα έργα από τους μαθητές και το εργαστήριό του, χαρακτικά και σχέδια. Όλα έχουν μια μικρή ιστορία και αφάνταστες λεπτομέρειες. Είναι τόσο ευφυή αυτά τα σχέδια, τόσο προφητικά, που μέσα τους συναντάς όλους τους κόσμους που έχεις συναντήσει από παιδί, τον Ιούλιο Βερν και τον Λιούις Κάρολ, τους σουρεαλιστές και τον Τιμ Μπάρτον. Εδώ είναι η πηγή, η ζωηρή φαντασία και η πνευματικότητα, η πίστη και η απόκλιση, το θείο και τα ανθρώπινα πάθη, «αχ! Αυτή η ανθρώπινη φύση» ψιθυρίζεις κάθε τόσο.
Τρεις ώρες καθίσαμε στην έκθεση. Σαν να μη θέλαμε να βγούμε, να μην τελειώσει. Και όταν βγήκαμε στην πόλη νωρίς το απόγευμα, χάθηκε το βλέμμα μας στη μεγάλη αγορά, είμασταν λίγο αμίλητοι και ευτυχισμένοι. Δοκιμάζαμε τις νοστιμιές στους πάγκους με τα θαλασσινά και σκεφτόμασταν αυτόν τον μοναχικό ταξιδευτή της φαντασίας, που έχει ακόμα και σήμερα τη δύναμη να μεταμορφώνει το βλέμμα αυτών που διαβάζουν στα έργα του πολλές και διαφορετικές αλήθειες για την όψη και το νόημα των πραγμάτων.
Πριν ξεκινήσουμε για το δρόμο της επιστροφής, ρίχνω ένα βλέμμα στην πόλη και σκέφτομαι για άλλη μια φορά ότι αυτό που συμβαίνει σήμερα, το 2007, πριν εννέα χρόνια, ήταν το τρελό στοίχημα ενός και μόνου ανθρώπου, του Charles de Mooij. Σήμερα έχουν κάθε λόγο να γράφουν παντού: Welcome home, Hieronymus!
Οι πιο πρόσφατες Ειδήσεις
Διαβάστε πρώτοι τις Ειδήσεις για ό,τι συμβαίνει τώρα στην Ελλάδα και τον Κόσμο στο thetoc.gr
