Είναι ένα βιβλίο που δυσκολεύτηκα πολύ να τελειώσω. Δυσκολευόμουνα να συνεχίσω να το διαβάζω ήδη από τις πρώτες γραμμές και πίεζα τον εαυτό μου σε κάθε σελίδα. Σε κάθε γραμμή με έπιανε θυμός και κατάθλιψη. Όταν διάβαζα για παράδειγμα ότι οι Τούρκοι στρατιώτες δεν έκαναν απόβαση στην Κύπρο, αλλά απλώς κατέβηκαν στο νησί όπως κάνουν παρέλαση, αφού δεν συνάντησαν καμία αντίσταση, ήθελα να πετάξω το βιβλίο από το παράθυρο. (Υπάρχουν και οι σχετικές φωτογραφίες, που οι Τούρκοι στρατιώτες είναι σε μια προβλήτα όπου μόλις έχουν αποβιβαστεί και είναι σαν ένα μπουλούκι. Σαν να έχουν πάει εκδρομή. Ούτε καν παίρνουν μέτρα ασφαλείας.)
Προσπαθούσα να σκεφτώ τι θα μπορούσε να πάει διαφορετικά, να ονειρευτώ ότι θα μπορούσε ίσως να γίνει κάτι την τελευταία στιγμή αλλιώς, για να μην φθάσουμε σε αυτή την τραγική κατάληξη. Στην εισβολή των Τούρκων στην Κύπρο και στην κατάληψη σχεδόν του μισού νησιού. Στις θηριωδίες που ακολούθησαν. Αλλά φυσικά εις μάτην…
Όταν έφθασα στο τέλος του βιβλίου του Αλέξη Παπαχελά, "Ένα σκοτεινό δωμάτιο, 1967-1974" έβγαλα έναν αναστεναγμό ανακούφισης. Γιατί είναι μαρτύριο να παρακολουθείς ώρα με την ώρα μια εθνική τραγωδία να εξελίσσεται μπροστά σου στις ανοιχτές σελίδες του βιβλίου, ακόμα κι αν έχουν περάσει 50 χρόνια από τα γεγονότα.
Ούτε στιγμή δεν έφευγε από το μυαλό μου φυσικά, το πώς φθάσαμε εκεί. Γιατί το πώς φθάσαμε εκεί, αυτές τις ημέρες που θυμόμαστε τα τραγικά γεγονότα, σπανίως το συζητούμε. Μένουμε στο "Δεν Ξεχνώ". Και σε κάτι ηρωικές ιστορίες Ελλήνων αξιωματικών που έδωσαν την απέλπιδα μάχη μόνοι τους. Γιατί μας βολεύει. Και δεν εννοώ μόνο τους χουντικούς και το πραξικόπημα. Ναι, αυτοί έδωσαν το καλύτερο άλλοθι στην "εγγυήτρια Τουρκία" να παρέμβει, αλλά υπάρχει και το πιο πριν.
Το πώς ανέτρεψε ο Μακάριος τις θεσμικές εγγυήσεις που είχαν συμφωνηθεί στις Συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου, την τρομοκρατία και τις δολοφονίες αθώων πολιτών από την ΕΟΚΑ Β΄, τους τουρκοκυπριακούς θύλακες. Όλα αυτά που δημιούργησαν το υπέδαφος πάνω στο οποίο θα ακολουθήσουν τα τραγικά γεγονότα.
Και μετά φυσικά έρχονται οι χουντικοί και ο μοιραίος Ιωαννίδης. Που θέλει πάση θυσία να απαλλαγεί από τον Μακάριο, θέλει την Ενωση της Κύπρου με την Ελλάδα και προχωρά στο πραξικόπημα. Τα ελληνικά στρατεύματα που έχουν σταλεί στην Κύπρο για να την προστατέψουν από τυχόν επίθεση των Τούρκων (ΕΛΔΥΚ), αναλαμβάνουν τη βρώμικη δουλειά.
Αν κάτι στο βιβλίο του Αλέξη Παπαχελά είναι συγκλονιστικό, είναι το πώς παρουσιάζει την αδυναμία του αφανούς δικτάτορα να κατανοήσει το διεθνές περιβάλλον. Ο Ιωαννίδης ζει σε μια φούσκα "αντικομουνιστικής υστερίας" και εθνικιστικής παραζάλης, που δεν του επιτρέπει να καταλάβει τι συμβαίνει γύρω του. Ποια είναι η ισορροπία δυνάμεων. Είναι πεπεισμένος, ανοήτως, ότι οι Τούρκοι δεν θα κουνηθούν. Ότι δεν θα αντιδράσουν. Ότι δεν θα τους αφήσουν οι Αμερικανοί. Γι΄ αυτό και όταν μαθαίνει ότι πλοία έφυγαν από τα τουρκικά λιμάνια, στην αρχή δεν το πιστεύει. Δεν δίνει εντολή να υπάρξει απάντηση.
Είναι πεπεισμένος, άγνωστο πώς και γιατί, ότι έχει και το πράσινο φως από τους Αμερικανούς να ρίξει από την εξουσία τον Μακάριο. Και οδηγεί τη χώρα στον όλεθρο. (σ.σ. Για να είμαστε ακριβείς, ο συγγραφέας αφήνει να εννοηθεί ότι ίσως ο ταξίαρχος Ιωαννίδης είχε μια τέτοια "παραπληροφόρηση" από πράκτορες της CIA και δη από Ελληνοαμερικανούς, που είχαν τις δικές τους εμμονές με τον Μακάριο και πιθανώς τον παρέσυραν σε ένα σενάριο που καθόλου δεν ήταν το επίσημο της υπηρεσίας τους. Ισως αυτός ο Αβρακώτος που ψάχνει ο Αλέξης Παπαχελάς μια ζωή, να είπε στον δικτάτορα αυτό που ήθελε να ακούσει και αυτό που εκείνος πίστευε… Αλλά όπως όλα δείχνουν, ακριβή απάντηση σε αυτό το ενδεχόμενο δεν θα έχουμε ποτέ, αφού τα πρόσωπα που ίσως έδωσαν τέτοιες πληροφορίες στον δικτάτορα, δεν θέλησαν να μιλήσουν ποτέ και έχουν φυσικά αποβιώσει.)
Σε κάθε περίπτωση, η αδυναμία του προσώπου που κινεί τα νήματα της εξουσίας στην Ελλάδα να κατανοήσει το περιβάλλον και να προβλέψει τις αντιδράσεις, είναι κάτι που τρομάζει. Η τύχη της χώρας βρίσκεται στα χέρια ενός μωρού παιδιού. Ακόμα χειρότερα. Η τύχη της χώρας είναι στα χέρια ενός μωρού παιδιού με σοβαρά προβλήματα υστέρησης.
Δεν έχει συμβεί μια και μοναδική φορά στην ιστορία της Ελλάδος όμως. Και άλλες φορές, ηγεσία και λαός, παρασύρουν ο ένας τον άλλο σε περιπέτειες, ακριβώς γιατί αδυνατούν και οι δύο να προβλέψουν τις συνέπειες. Και αδυνατούν να προβλέψουν τις συνέπειες γιατί δεν είναι σε θέση να κατανοήσουν το διεθνές περιβάλλον. Ποιοι είναι οι δυνατοί παίκτες και ποιες είναι οι επιδιώξεις τους. Ποια είναι η θέση των μεγάλων δυνάμεων; Ποσό ισχυρές είναι οι δικές μας συμμαχίες; Ποια θα είναι η αντίδραση στη δράση;
Πώς εξηγείται αυτή η αδυναμία κατανόησης; Πώς εξηγείται ότι ακόμα και ένας ευφυής άνθρωπος όπως ο Μακάριος, υποτιμά τόσο πολύ τις ευαισθησίες της Τουρκίας στην Κύπρο;
Αν μπορώ να βρω ένα νήμα σε όλες τις εθνικές τραγωδίες που βιώσαμε επειδή οι ηγεσίες δεν προέβλεψαν σωστά τις αντιδράσεις, είναι η εμμονική προσήλωση σε μια ιδεολογία, που δεν επιτρέπει στους πρωταγωνιστές να δουν καθαρά την πραγματικότητα.
Στην περίπτωση του Ιωαννίδη είναι σαφώς η φανατική ιδεολογική σύγχυση, και η εθνικιστική υστερία μέσα στην οποία εξελίσσεται ο αξιωματικός Ιωαννίδης -που ονειρεύεται ακόμα και την κατάληψη της κόκκινης Μηλιάς…- που τον κάνει τυφλό. Στην περίπτωση του Μακαρίου, είναι πιθανώς και μια υπερβολική εκτίμηση στις ικανότητές του. Ποιος ξέρει.
Έχουμε γίνει άραγε σοφότεροι; Ας το ελπίσουμε. Αν και το ότι ορισμένοι ήλπιζαν μέχρι και πρόσφατα στην έξοδό μας από την Ενωμένη Ευρώπη, δεν με κάνει ιδιαίτερα αισιόδοξο!