Ιταλικός κίνδυνος για το ευρώ

Η πολιτική αστάθεια στην Ιταλία δεν είναι κάτι νέο.

Όμως η απόρριψη από τους ιταλούς ψηφοφόρους των συνταγματικών μεταρρυθμίσεων στο δημοψήφισμα όχι μόνο οδήγησε τον πρωθυπουργό Ματέο Ρέντσι στην παραίτηση αλλά επέφερε ακόμα ένα πλήγμα σε μια Ευρωπαϊκή Ένωση που μαστίζεται από την κρίση. Στο άμεσο μέλλον, η συνεχιζόμενη τραπεζική κρίση στην Ιταλία θα μπορούσε να φουντώσει και πάλι και να απειλήσει την ευρωπαϊκή σταθερότητα.

Μακροπρόθεσμα, η Ιταλία μπορεί να χρειαστεί να φύγει από την ευρωζώνη, κάτι που θα έθετε το ίδιο το ενιαίο νόμισμα σε κίνδυνο.

Παρότι ήταν αναμενόμενο να κερδίσει η πλευρά του «όχι», η κλίμακα της νίκης - ένα επιβλητικό 59% των ψήφων - ήταν συγκλονιστική και σε μεγάλο βαθμό ένας θρίαμβος για τις δυνάμεις που εναντιώνονται στο κατεστημένο, ιδιαίτερα το Κίνημα των Πέντε Αστέρων. Το κίνημα, με επικεφαλής τον κωμικό Μπέπε Γκρίλο, προηγείται στις δημοσκοπήσεις, στηρίζει τη διενέργεια δημοψηφίσματος για την παραμονή στην ευρωζώνη και τώρα απαιτεί άμεσες γενικές εκλογές.

Οι περισσότεροι Ιταλοί σχολιαστές υποβάθμισαν τη σημασία του δημοψηφίσματος για την υπόλοιπη Ευρώπη. Υποστηρίζουν ότι μια νέα υπηρεσιακή κυβέρνηση, πιθανότατα με επικεφαλής τον τεχνοκράτη υπουργό Οικονομικών, Πιερ Κάρλο Παντοάν, θα μεταρρυθμίσει τους εκλογικούς νόμους για να κρατήσει το Κίνημα των Πέντε Αστέρων μακριά από την εξουσία. Και ακόμα κι αν αυτό κερδίσει την πλειοψηφία στην κάτω βουλή του ιταλικού Κοινοβουλίου, δεν θα έχει την πλειοψηφία στη Γερουσία, οπότε δεν θα μπορεί να σχηματίσει κυβέρνηση, εκτός αν πατήσει την υπόσχεσή να μην συμμετάσχει σε συνασπισμό. Σε κάθε περίπτωση, σύμφωνα με το επιχείρημα αυτό, ένα δημοψήφισμα για την ευρωζώνη θα ήταν δύσκολο να γίνει καθώς θα απαιτούσε συνταγματική τροποποίηση.

Όλα αυτά μπορεί να είναι αλήθεια, αλλά δεν μας δείχνουν τη μεγάλη εικόνα. Ο Ρέντσι ήταν η καλύτερη από τους εκπροσώπους του κατεστημένου που υποστηρίζουν την ΕΕ - και ίσως η τελευταία - ελπίδα για την υλοποίηση των απαραίτητων μεταρρυθμίσεων που θα ενισχύσουν την ανάπτυξη για να εξασφαλιστεί το μακροπρόθεσμο μέλλον της Ιταλίας στην ευρωζώνη.

Μπλέκοντας μια αδύναμη τεχνοκρατική κυβέρνηση είναι σαν να επιζητάς το ατύχημα. Και, με την ακροδεξιά Λέγκα του Βορρά και το Forza Italia του πρώην πρωθυπουργού Σίλβιο Μπερλουσκόνι να ευθυγραμμίζονται επίσης ενάντια στο ευρώ, μια κυβέρνηση που εναντιώνεται στο κοινό νόμισμα είναι πιθανό να έρθει στην εξουσία κάποια στιγμή - ίσως μετά τις επόμενες γενικές εκλογές, που θα γίνουν έως το 2018 (αλλά θα μπορούσαν να γίνουν ακόμα και την ερχόμενη άνοιξη). Και τότε όλα θα είναι ανοικτά.

Το άμεσο πρόβλημα είναι οι τράπεζες- ζόμπι της Ιταλίας, οι οποίες είναι ανεπαρκώς κεφαλαιοποιημένες, ανεπαρκώς κερδοφόρες και φορτωμένες με επισφαλή δάνεια. Αυτές οι τράπεζες πρέπει να αντλήσουν νέα κεφάλαια, κάτι που αποδείχτηκε δύσκολο και πριν από το δημοψήφισμα, και τώρα μπορεί να αποδειχτεί αδύνατο εν μέσω της αυξημένης πολιτικής αβεβαιότητας.

Το κεφάλαιο εγκαταλείπει την Ιταλία, όπως παρατηρεί η Κάρμεν Ράινχαρτ. οι αποδόσεις των κρατικών ομολόγων, που αυξήθηκαν απότομα στην πορεία προς το δημοψήφισμα, έχουν μέχρι στιγμής παραμείνει σταθερές. Αν ανέβαιναν κατακόρυφα όμως, οι εύθραυστοι ισολογισμοί των ιταλικών τραπεζών θα επιδεινώνονταν περαιτέρω. Και, επειδή η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα έχει ήδη αγοράσει πολλά ιταλικά ομόλογα μέσω του προγράμματος ποσοτικής χαλάρωσης (QE), δεν θα μπορούσε εύκολα να παρέμβει περαιτέρω.

Η πιο απειλούμενη τράπεζα είναι η Monte dei Paschi di Siena (MPS), η οποία προσπαθεί να αντλήσει 5,3 δις $ σε νέα κεφάλαια. Εάν αποτύχει να το κάνει, η κυβέρνηση μάλλον θα ρίξει δημόσιο χρήμα για να αποτρέψει την κατάρρευση. Αυτό, με τη σειρά του, θα απαιτούσε από τους μικρο-ομολογιούχους να εγγράψουν ζημίες, εκτός και αν η κυβέρνηση παραβιάσει τους κανόνες της ΕΕ για το τραπεζικό «bail-in», κάτι που θα υπονόμευε την νέα τραπεζική ένωση της ευρωζώνης. Ενώ οι μικροί επενδυτές που αγόρασαν τα ομόλογα θα αποζημιώνονταν δεν θα συνέβαινε το ίδιο με τους μεγάλους και πολιτικά ισχυρούς επενδυτές.

Οι δυσκολίες της MPS θα μπορούσαν να έχουν ευρύτερες οικονομικές επιπτώσεις. Η μεγαλύτερη τράπεζα της Ιταλίας, UniCredit, η οποία είναι σε καλύτερη θέση από την MPS, θα μπορούσε να δυσκολευτεί να αντλήσει τα περισσότερα από 10 δισεκατομμύρια € που χρειάζεται. Επειδή πολλές τράπεζες της ευρωζώνης παραμένουν αδύναμες, η κρίση θα μπορούσε στη συνέχεια να εξαπλωθεί.

Πιο μακροπρόθεσμα, η θέση της Ιταλίας στην ευρωζώνη θα μπορούσε να τεθεί σε κίνδυνο. Εκτός εάν η Ιταλία θεσπίσει ριζικές μεταρρυθμίσεις για την αντιμετώπιση τησ αρτηριοσκληρωτικής ανάπτυξής της, είναι δύσκολο να δούμε πώς θα μπορούσε να έχει ποτέ ένα βιώσιμο μέλλον σε μια δυσλειτουργική νομισματική ένωση που κυριαρχείται από μια μερκαντιλιστική, αποπληθωριστική Γερμανία.

Η οικονομία της Ιταλίας δεν είναι μεγαλύτερη σήμερα από ό,τι ήταν το 2000. Το μερίδιο της στις παγκόσμιες εξαγωγές έχει πέσει κατακόρυφα. Και παρά την ώθηση από το πρόγραμμα της ΕΚΤ, QE, από ένα αδύναμο ευρώ και τις πιο χαλαρές δημοσιονομικές πολιτικές των τελευταίων ετών, η παραγωγή αυξάνεται με ετήσιο ρυθμό μικρότερο του 1%.

Επιπλέον, η Ιταλία μπορούσε μόλις μετά βίας να σταθεροποιήσει το δημόσιο χρέος της –το οποίο τώρα ανέρχεται σε 133% του ΑΕΠ - ακόμα και όταν οι αποδόσεις των ομολόγων είχαν φτάσει σε χαμηλά επίπεδα ρεκόρ. Μια οικονομική ύφεση ή μια αύξηση των επιτοκίων θα είχε ως συνέπεια να εκτινάξει το δημόσιο χρέος στα ύψη και πάλι - και η Ιταλία δεν μπορεί να υπολογίζει ότι η ΕΚΤ θα συνεχίσει να αγοράζει ομόλογα της επ 'αόριστον.

Η πολιτική κατάσταση της Ιταλίας - που χαρακτηρίζεται από μια αίσθηση μιζέριας που δεν τελειώνει και την αυξανόμενη δυσαρέσκεια ενάντια στην ΕΕ και τη Γερμανίας - είναι εξίσου μη βιώσιμη. Η ανεργία των νέων είναι στο 37%. Οι δημοσιονομικοί κανόνες της ευρωζώνης εξακολουθούν να ενοχλούν και οι κυβερνήσεις της ΕΕ έχουν κάνει ελάχιστα για να βοηθήσουν την Ιταλία να αντιμετωπίσει την προσφυγική κρίση.

Οι Ιταλοί ήταν ενθουσιώδεις φιλοευρωπαίοι κι έβλεπαν τη διακυβέρνηση της ΕΕ ως προτιμότερη από την διεφθαρμένη εγχώρια κακοδιαχείριση. Αλλά η στήριξη για το ευρώ, την ΕΕ και το πολιτικό κατεστημένο που υποστηρίζει την ΕΕ, βυθίζεται.

Και μόνο η πιθανότητα η Ιταλία να φύγει από την ευρωζώνη - η οποία θα συνεπάγεται την μετατροπή των € 2.2 τρισεκατομμυρίων ιταλικών κρατικών ομολόγων σε υποτιμημένες λίρες - θα μπορούσε να προκαλέσει οικονομικό πανικό. Πολύ περισσότερο, που η Ιταλία είναι πολύ μεγάλη για να διασωθεί και μια κυβέρνηση που αντιτίθεται στο ευρώ μπορεί να είναι απρόθυμη ή ανίκανη να συμφωνήσει με τους περιορισμούς που συνοδεύουν ένα δάνειο της ΕΕ, που θα ήταν αναγκαίο ώστε η ΕΚΤ να καταστείλει τον πανικό. Επίσης, είναι απίθανο η Γερμανία να προσφερόταν να μπει σε μια δημοσιονομική ένωση που συνεπάγεται το άθροισμά όλων των χρεών άρα και του ιταλικού.

Εκτός από την αύξηση της ζήτησης στην ευρωζώνη, η Ιταλία χρειάζεται απεγνωσμένα τολμηρή ηγεσία - για την αναδιάρθρωση των τραπεζών της, για την διαγραφή ανεξόφλητων εταιρικών και οικιακών χρεών, για την μεταρρύθμιση της οικονομίας της, την αύξηση των επενδύσεων και να καθαρίσει την πολιτική σκηνή της. Έτσι είναι ελάχιστα καθησυχαστικό το γεγονός ότι τόσο η ευρωζώνη όσο και η Ιταλία μάλλον δεν θα επιδιώξουν μια άμεση καθαρή λύση.

* Ο Φιλίπ Λεγκρέν είναι πρώην οικονομικός σύμβουλος του προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, και επισκέπτης ερευνητής στο Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Οικονομικών του London School of Economics.

Πηγή: Project Syndicate