Μια ζωηρή και ιδιαίτερα δυσάρεστη ανάμνηση από την άγουρη παιδική μου ηλικία, πολλά χρόνια πριν μάθω ότι είμαι υιοθετημένος ο ίδιος, ήταν το μυθιστόρημα του Εκτόρ Μαλό "Χωρίς οικογένεια". Δεν έχει τύχει να το διαβάσω μέχρι σήμερα, αλλά από τις πληροφορίες που γκουγκλάρω, εύκολα εικάζω ότι είναι μια γαλλική παραλλαγή του "Όλιβερ Τουίστ", του κλασικού πλέον αριστουργήματος του Τσαρλς Ντίκενς: ο "Όλιβερ Τουίστ" κυκλοφόρησε το 1838, ενώ το "Χωρίς οικογένεια" σαράντα χρόνια αργότερα. Σε αμφότερα τα μυθιστορήματα
περιγράφονται οι απάνθρωπες εμπειρίες που βιώνουν εγκαταλειμμένα παιδιά στην Ευρώπη του 19 ου αιώνα. Μπορεί στις μέρες μας ανάλογες ζοφερές συνθήκες να έχουν μετατεθεί σε άλλα γεωγραφικά μήκη και πλάτη, αλλά σε καμία περίπτωση δεν έχουν εξαλειφθεί.
Εδώ προκύπτει φυσικά ένα οξύμωρο: εφόσον δεν είχα (και δεν έχω) διαβάσει το βιβλίο, πώς γίνεται να έχω μια τόσο ζωηρή όσο και δυσάρεστη ανάμνηση από αυτό; Δυσαρέσκεια –για την ακρίβεια, τρόμο- δεν είχα για το περιεχόμενο του βιβλίου, αλλά για τον τίτλο του. Το "Χωρίς οικογένεια" επενεργούσε στην παιδική μου φαντασία όπως η επίκληση του "Μπαμπούλα". Τα δύο-τρία πρώτα χρόνια της ζωής μου στο ΠΙΚΠΑ (Πατριωτικό Ίδρυμα Κοινωνικής Προστασίας και Αντιλήψεως) δεν τα θυμόμουν καθόλου, αλλά έκτοτε δεν είχα ζήσει ούτε μια μέρα "χωρίς οικογένεια": αρχικά με την ανάδοχη στον Κορυδαλλό, εν συνεχεία με τη θετή στην Κυψέλη.
Ωστόσο, ήμουν ενστικτωδώς σε θέση να "μπω στα παπούτσια" εκείνου του παιδιού που ζει καθημερινά δίχως την προστατευτική ασπίδα της οικογένειας. Με σημερινούς όρους, θα λέγαμε, είχα ανεπτυγμένη ή έστω επαρκή "ενσυναίσθηση". Πώς θα ήταν ένας κόσμος δίχως καθόλου ενσυναίσθηση; Σίγουρα θα ήταν ένας κόσμος όπου δεν θα ήθελα να ζήσω ή όπου δεν θα ήθελαν να ζήσουν τα παιδιά μας. Το τρομερό ενδεχόμενο επανήλθε συνειρμικά στη σκέψη μου διαβάζοντας μια αποκαλυπτική ανάρτηση της Τίνας Νάντσου.
Η Νάντσου είναι φυσικός-εκπαιδευτικός κι έτυχε να ήταν μια από τις αγαπημένες δασκάλες της κόρης μου στο Δημοτικό. Πρόσφατα αλίευσε από τα "Οικονομικά" της Τρίτης Γυμνασίου τον ορισμό της "Στενότητας" που, στο ίδιο βιβλίο, αξιολογείται ως το "Θεμελιώδες ή Βασικό Οικονομικό Πρόβλημα". Αντιγράφω επί λέξει: "Η ανεπάρκεια των συντελεστών παραγωγής και κατ’ επέκταση των αγαθών και υπηρεσιών λέγεται Στενότητα. Τόσο οι φτωχοί όσο και οι πλούσιοι αντιμετωπίζουν στενότητα. Οικογένειες και με τους δύο γονείς άνεργους για μεγάλο χρονικό διάστημα, στερούνται βασικών αγαθών όπως τροφής, ρουχισμού, συνεχούς παροχής ηλεκτρικού ρεύματος κ.λπ. διότι οι γονείς δεν έχουν τα απαιτούμενα χρήματα για να τα εξασφαλίσουν. Ακόμα όμως και πολυεκατομμυριούχοι δεν μπορούν να ικανοποιήσουν όλες
τους τις ανάγκες. Ο πολυεκατομμυριούχος ποδοσφαιριστής θέλει να περάσει το Σαββατοκύριακό του παίζοντας ποδόσφαιρο και γυρίζοντας διαφημιστικό φιλμάκι, αλλά δεν μπορεί να κάνει και τα δύο".
Εάν θελήσουμε να επιμείνουμε στην οικονομική ορολογία, θα διαπιστώσουμε αβίαστα ότι το παραπάνω απόσπασμα από το σχολικό εγχειρίδιο διακρίνεται για σοβαρό, αν όχι ασυγχώρητο, έλλειμμα ενσυναίσθησης. Υποτίθεται ότι το σχολείο είναι ο κατ’ εξοχήν χώρος όπου, ήδη από την τρυφερή ηλικία (προτού, με άλλα λόγια, είναι πολύ αργά), θα πρέπει να καλλιεργείται η ενσυναίσθηση, όπως υποτίθεται επίσης ότι το ποσοστό των μαθητών στη δημόσια εκπαίδευση που έχει πολυεκατομμυριούχους κηδεμόνες και, ως εκ τούτου, θα συμπάσχει με το "δράμα" τους, αγγίζει το μηδενικό. Τι άλλο μπορεί να προκαλέσει στα παιδιά αυτή η βλάσφημη συσχέτιση –άνεργοι γονείς από τη μια, πολυεκατομμυριούχοι ποδοσφαιριστές από την άλλη- εκτός από θλίψη, χλευασμό και οργή;
Ακόμη χειρότερα. Παρατηρούμε καθημερινά ότι το έλλειμμα ενσυναίσθησης δεν περιορίζεται μονάχα στο χώρο της εκπαίδευσης. Από τα τηλεριάλιτι τύπου "Survivor" που προσομοιάζουν τις αληθινές στερήσεις εκατομμυρίων συνανθρώπων μας με τις ελεγχόμενες και πλουσιοπάροχα ανταμειβόμενες "στερήσεις" χαζοχαρούμενων παιχτών έως το σπαραξικάρδιο κλάμα ευειδών ανεγκέφαλων στο "Next Top Model" επειδή αποκλείονται από την επόμενη φάση, το έλλειμμα
ενσυναίσθησης εξαπλώνεται σαν μόλυνση παντού τριγύρω μας. Το σκοτεινό σύμπαν του Τσαρλς Ντίκενς και του Εκτόρ Μαλό συναντάει τις εφιαλτικές δυστοπίες του Τζορτζ Όργουελ και του Άλντους Χάξλεϊ: ένας κόσμος όπου δεν θα εξαλείφεται η ίδια η δυστυχία, αλλά ο τρόπος για να την εκφράσεις.