Ο Γιώργος Πέτρου, καλλιτεχνικός διευθυντής της Καμεράτα, όταν "ανακάλυψε" την όπερα του Φίλιπ Γκλας «Στη Σωφρονιστική Αποικία», μίλησε για αυτή με το φίλο και συνεργάτη του, σκηνοθέτη και σκηνογράφο Πάρι Μέξη. Κανείς τους δεν φαντάστηκε ότι θα την ανέβαζαν μετά από τρία χρόνια.
Ο Πάρις Μέξης διάβασε εν τω μεταξύ το διήγημα του Κάφκα, που τον συνεπήρε σε τέτοιο βαθμό, ώστε σχεδόν αποφάσισε ότι τον ενδιαφέρει να εργαστεί για μια όπερα χωρίς να έχει ακούσει πριν έστω μια νότα.
«Σκεφτόμουν», λέει ο σκηνοθέτης, «αν θα κατάφερνε, όχι ο Γκλας, ο οποιοσδήποτε, να αποδώσει το ύφος του χωρίς να σταθεί στην επιφάνεια, στη σκηνογραφία της διήγησης που είναι ομολογουμένως πολύ δυνατή. Πριν τελειώσει ο πρόλογος, είχα ενθουσιαστεί. Η περίφημη επαναληπτικότητα και η εναλλαγή ρυθμών του Γκλας, κλείδωναν στην «μηχανή του Κάφκα» με εξαιρετική αρτιότητα. Η μουσική εργαζόταν σε τρία επίπεδα ταυτόχρονα, διηγούνταν την εξέλιξη των γεγονότων, περιέγραφε την πίσω σκέψη των χαρακτήρων χωρίς να την κρίνει και επέτρεπε στον ακροατή να προβληματιστεί και για τα δύο, όπως και το διήγημα στον αναγνώστη».
Ο Πήτερ Μπρουκ λέει: «Ένας άνθρωπος εισέρχεται σε έναν άδειο χώρο, ένας άλλος τον παρατηρεί και αυτό είναι ό,τι χρειάζεται για να δημιουργηθεί θεατρική πράξη». Ο Κάφκα τοποθετεί την Σωφρονιστική Αποικία σε μία “no man’s land” μέσα στην οποία δημιουργούνται μια σειρά από θέατρα, σύμφωνα με την άποψη του Μπρουκ, τα οποία τελικά ο αναγνώστης/ακροατής/θεατής παρατηρεί. Σύμφωνα με αυτή τη λογική οι δυο συντελεστές αποφάσισαν να ανεβάσουν την όπερα σε έναν χώρο στον οποίο δεν έχει φιλοξενηθεί θεατρική πράξη και άρα οι θεατές δεν θα ήξεραν τι να περιμένουν από το πώς θα καθίσουν μέχρι το τι θα δουν. Έναν χώρο στον οποίο οι θεατές να γίνονται μέρος της παράστασης αλλά ταυτόχρονα να διατηρούν και την αποστασιοποίησή τους. Η Σωφρονιστική Αποικία έπρεπε να είναι μια site specific παράσταση. Η Στέγη μπαίνει στο παιχνίδι και τους προτείνει τη Διπλάρειο, το μοναδικό αυτό κτίριο στην καρδιά της Αθήνας, στην πλατεία Θεάτρου. Η όπερα του Φίλιπ Γκλας είχε βρει επιτέλους τη στέγη της.
Στη «Σωφρονιστική Αποικία», ο Γκλας γοητευμένος από την ιστορία του Φρανζ Κάφκα αποφάσισε να δημιουργήσει με πολύ λιτά μέσα μια όπερα για δυο φωνές και κουιντέτο εγχόρδων, ίσως σε αντιστοιχία με τα περιορισμένα μέσα που είχαν οι έγκλειστοι μουσικοί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, αλλά ασφαλώς με τη πρόθεση να κατασκευάσει ένα έργο ευέλικτο που να μπορεί να ανέβει με σχετική ευκολία.
«Ο Κάφκα», λέει ο Πάρις Μέξης, «έχει κατορθώσει μέσα σε ένα μικρό διήγημα, που αποτελεί και το βασικό θεμέλιο της «Δίκης» του, να παρουσιάσει μερικές πολύ ιδιαίτερες ανθρώπινες συμπεριφορές που η παραδοχή τους και μόνο σε πολλούς προκαλεί αμηχανία. Παρουσιάζει έναν φύλακα που έχει καθαρά συμβολικό χαρακτήρα και δεν έχει λόγο για τίποτα παρά μόνο ακολουθεί εντολές, ένα θύμα που δεν έχει καμία συναίσθηση αυτοσυντήρησης, έναν Αϊχμανικό αξιωματικό/δήμιο και τέλος έναν παρατηρητή που στο βωμό της διατήρησης της ουδετερότητας του είναι διατεθειμένος να θυσιάσει την ίδια του την ανθρωπιά. Ως πέμπτος χαρακτήρας ή ως αμάλγαμα των προηγουμένων, υπάρχει μια μηχανή θανάτου της οποίας το μέλλον θα κριθεί από την έκβαση του έργου. Η περιγραφή της μηχανής του θανάτου παρότι καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του διηγήματος και το αντίστοιχο του στο λιμπρέτο της όπερας, ενώ μας μεταφέρει με εξαιρετική ακρίβεια τη διαδικασία σωφρονισμού/βασανισμού, δεν επιβεβαιώνεται μηχανικά».
Είναι πολλοί αυτοί που επιχείρησαν να κατασκευάσουν την «μηχανή του Σωφρονιστικής Αποικίας» χρησιμοποιώντας για οδηγό την περιγραφή της. Από σπουδαστές λογοτεχνίας μέχρι καλλιτέχνες διεθνούς βεληνεκούς μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα πως κανένας δεν κατόρθωσε να την κατασκευάσει πιστά. Η Σωφρονιστική Μηχανή μπορεί απλώς να είναι ένα λογοτεχνικό σχήμα σκόπιμα ριζωμένο στις σελίδες του διηγήματος από τις οποίες κανείς δεν μπορεί και ενδεχομένως δεν χρειάζεται να βγάλει. Η μηχανή στο διήγημα είναι ο λόγος και στην όπερα, ο λόγος και η μουσική.
«Με αυτή τη σκέψη σαν αφετηρία», συνεχίζει η Πάρις Μέξης, «έπαψα να εργάζομαι σκεφτόμενος την υλική υπόσταση της μηχανής αλλά αντίθετα τρόπους με τους οποίους θα μπορούσα, μέσα στο θεατρικό χώρο και ως μέρος μια θεατρικής πράξης, να ανακατασκευάσω ή έστω να αναπαραστήσω την εμπειρία μιας ανάγνωσης και μιας ακρόασης που «σκοτώνουν».τη «μηχανή» σε ένα επίπεδο όπου να ερεθίζει αλλά και να απαιτεί τη φαντασία του θεατή για να υπάρξει αφήνοντας στον Γιώργο Πέτρου και στην Καμεράτα να φροντίσουν έτσι ώστε η μουσική του Φίλιπ Γκλας να επιβεβαιώσει την προσπάθειά μας».
Πληροφορίες:
Η ΣΩΦΡΟΝΙΣΤΙΚΗ ΑΠΟΙΚΙΑ ΤΩΝ PHILIP GLASS ΚΑΙ FRANZ KAFKA στη Διπλάρειο
29 – 31 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2016 | ΔΙΠΛΑΡΕΙΟΣ ΣΧΟΛΗ | 20:30
Μουσική διεύθυνση: Γιώργος Πέτρου
Σκηνοθεσία: Πάρις Μέξης
Σκηνογραφία: Beetroot
Ερμηνεύουν:
Αξιωματικός: Τίμος Σιρλαντζής / Σωτήρης Τριάντης
Επισκέπτης: Γιάννης Φίλιας
Κατάδικος: Σωτήρης Τριάντης / Τίμος Σιρλαντζής
Φύλακας: Εύα Οικονόμου-Βαμβακά, Ζένια Αγκιστριώτη
Μουσικοί:
Εξάρχων: Sergiu Nastasa
Βιολιά 1: Νώντας Φίλιππας, Γιώργος Παναγιωτόπουλος, Άντζυ Κασδά
Βιολιά 2: Οtilia Alitei, Νάσος Μαρτζούκος, Αγγέλα Φαναριώτη, Louise Stahl
Βιόλες: Laurentiu Matasaru, Elisabeth Schaefer
Τσέλα: Chris Humphreys, Ιάσων Ιωάννου, Ηλίας Σακαλάκ
Κοντραμπάσο: Δημήτρης Τίγκας