Οι κοινωνικοί όροι της καλλιτεχνικής μας "λίμπιντο"

Tα μουσεία, τα θέατρα, οι χορευτικές σκηνές εξακολουθούν να επιλέγουν με κοινωνικά κριτήρια το κοινό τους, και αυτό συμβαίνει επειδή οι σιωπηρές συνθήκες πρόσβασης στα έργα της επίσημης κουλτούρας –δηλαδή η πρόωρη επαφή με αυτά (συνδεδεμένη με την υψηλή κοινωνική καταγωγή), καθώς και η σχολική εκπαίδευση– παραμένουν ακόμη άνισα κατανεμημένες μεταξύ των κοινωνικών ομάδων. Επιβεβαιώνοντας ότι οι πολιτιστικές πρακτικές είναι προϊόν κοινωνικών καθορισμών και όχι «προσωπικών κλίσεων», όπως υποστηρίζει η ιδεολογία του «χαρίσματος», η εργασία δύο σημαντικών ελλήνων μελετητών δείχνει ότι η μη εξέταση των κοινωνικών όρων που καθιστούν δυνατή την αισθητική διάθεση και ικανότητα αποτελεί τον βασικό όρο αναπαραγωγής αυτής της ιδεολογίας.

-Με αφορμή το βιβλίο «Libido artistica. Κοινωνική κριτική της καλλιτεχνικής ζήτησης», που συν-έγραψαν ο καθηγητής του ΕΚΠΑ Νίκος Παναγιωτόπουλος με την Μαρία Βιδάλη ζητήσαμε από τον συγγραφέα και Αντιπρόεδρο του Ιδρύματος Bourdieu στην Ελβετία να μας μιλήσει για την έρευνα αυτή και τα συμπεράσματα που εξάγονται από αυτήν κάνοντας μια αποτίμηση του ελληνικού πολιτιστικού τοπίου.

«Το βιβλίο αυτό εντάσσεται σε ένα ευρύτερο ερευνητικό σχεδιασμό μου ο οποίος στοχεύει να δείξει πως αν θέλουμε να σκεφτούμε το χώρο της τέχνης, το χώρο του πολιτισμού, πρέπει να συνδυάζουμε ταυτόχρονα στη σκέψη μας τις συνθήκες παραγωγής της πολιτισμικής ζήτησης, των γούστων και τις συνθήκες, τους όρους παραγωγής των πολιτισμικών παραγωγών δηλαδή τη λογική του πολιτισμικού πεδίου, της πολιτισμικής προσφοράς. Και αυτός ο συνδυασμός ειδικότερα στη περίπτωση των περιφερειακών χωρών, των κυριαρχούμενων χωρών στο διεθνές πεδίο της εξουσίας, οφείλει να συμπεριλάβει και τη θέση του εθνικού πολιτισμικού πεδίου στο διεθνές πολιτισμικό πεδίο, και κατά συνέπεια τη θέση της χώρας στο σύστημα των συμβολικών σχέσεων δύναμης μεταξύ χωρών που διαμορφώνει την διεθνή συμβολική κυριαρχία. Το Libido Artistica αποτελεί το αποτέλεσμα της πρώτης φάσης αυτού του ερευνητικού προγράμματος μου», λέει ο συγγραφέας.

-Τι είναι αυτό που μας δείχνει η πολυετής και επίμονη έρευνά σας για τον πολιτισμό;

Στη βάση μακρόχρονων παλιάς κοπής ερευνών, με μεγάλα δείγματα, με τη χρήση πολλών και σύνθετων τεχνικών και μεθοδολογιών που οδηγούν σε είς βάθος αναλύσεις, και οι οποίες διήρκησαν περίπου 15 χρόνια δείξαμε και επιβεβαιώσαμε πως η πρόσβαση μας στην υψηλή κουλτούρα δεν αποτελεί ένα ζήτημα αρετής ή ατομικού χαρίσματος αλλά εξακολουθεί να προσδιορίζεται από την πολιτισμική και εκπαιδευτική κληρονομιά που διαθέτουμε, πως η πρόσβαση των εστέτ στην καλλιτεχνική καθολικότητα αποτελεί το προϊόν ενός προνομίου, αυτό του μονοπωλίου του καθολικού. Δείξαμε πως τα μουσεία, τα θέατρα, οι χορευτικές σκηνές, εξακολουθούν να επιλέγουν με κοινωνικά κριτήρια το κοινό τους, και αυτό συμβαίνει γιατί οι σιωπηλές συνθήκες πρόσβασης στα έργα της επίσημης κουλτούρας, δηλαδή η πρόωρη επαφή με αυτά (συνδεδεμένη με την υψηλή κοινωνική καταγωγή), καθώς και η σχολική Εκπαίδευση παραμένουν ακόμη άνισα κατανεμημένες μεταξύ των κοινωνικών ομάδων. Σήμερα ακόμα η καντιανή τύπου, όπως λέγαμε παλιότερα, αισθητική την οποία βιώνουν και προβάλλουν οι εστέτ, και για την οποία είναι έτοιμοι να κάνουν, ενίοτε, τα πάντα για να την υπερασπίσουν, αποτελεί την φαινομενολογία της αισθητικής εμπειρίας όλων αυτών οι οποίοι είναι προϊόν της απόστασης σε σχέση με τις οικονομικές αναγκαιότητες και τις πρακτικές, επείγουσες ανάγκες της καθημερινής ζωής. Και αυτή η διαπίστωση μας οφείλει να μας οδηγήσει σε μία πολιτική η οποία οφείλει να αντιπαρατεθεί τόσο στην απολυτοκρατία των υποστηρικτών της κουλτούρας που συγκροτείται ως προνόμιο, όσο και στον σχετικισμό αυτών οι οποίοι απλώς επικυρώνουν χωρίς αποτέλεσμα το γεγονός της πολιτισμικής αποστέρησης του πιο μεγάλου αριθμού ατόμων.

-Δώστε μου μια εικόνα για το τι συμβαίνει σήμερα στον πολιτισμικό χώρο.

Για να καταλάβουμε αυτό που συμβαίνει μέσα στον πολιτισμικό χώρο, τις μάχες, τις συγκρούσεις πρέπει να κρατάμε πάντοτε να συνδέουμε αντί να τα αντιπαραθέτουμε δύο σύνολα γεγονότων τα οποία είναι επιστημονικά θεμελιωμένα. Από τη μία έχουμε το αναμφισβήτητο γεγονός της άνισης κατανομής του πολιτισμικού κεφαλαίου, του οποίου το καλλιτεχνικό κεφάλαιο αποτελεί διάσταση, και το οποίο κάνει να μην μπορούν όλοι οι πολίτες να έχουν τη ροπή, τη τάση αλλά και την ικανότητα να παράξουν και να καταναλώσουν συμβολικά αγαθά, έργα τέχνης, και, από την άλλη, ότι το πεδίο πολιτισμικών αγαθών αποτελεί ένα κοινωνικό μικρόκοσμο εντός του οποίου διεξάγεται ένας αγώνας γύρω από συμβολικά αγαθά που άλλοι παράγουν, άλλοι σχολιάζουν, άλλοι χρηματοδοτούν, άλλοι διαχέουν. Αυτός ο χώρος γνωρίζουμε πως αποτελεί ένα χώρο που διέπεται από μια ειδική λογική στον τρόπο παραγωγής και λειτουργίας του, ένα κόσμο ο οποίος όταν έχει μεγάλη αυτονομία είναι τελείως ενάντια με τις άλλες εξουσίες δηλαδή ενάντια στον εμπορικό κόσμο και θεσμοθετεί μία σταδιακά μεγάλη ρήξη μεταξύ αυτού που γίνεται σ’ αυτό τον κόσμο και του κοινού κόσμου των κοινών πολιτών. Υπάρχει λοιπόν από τη μία πλευρά το γεγονός της άνισης κατανομής των μέσων πρόσβασης των έργων τέχνης των συμβολικών αγαθών, όσο πάμε τη σύγχρονη τέχνη η κοινωνική δομή του κοινού γίνεται πιο υψηλή, για παράδειγμα το μουσείο της σύγχρονης τέχνης έχει πιο «καλλιεργημένο» κοινό και από την άλλη το γεγονός ότι ο κόσμος αυτός μέσα στο οποίο παράγεται τέχνη από τη δική του λογική απομακρύνεται όλο και περισσότερο όσο αναπτύσσεται από κοινό κόσμο, και αυτή η ρήξη η οποία είναι μια παλιά έχει γίνει πολύ δραματική σήμερα τη στιγμή που το πεδίο ας πούμε πολλοί υποτομείς του πεδίου εμπορικών αγαθών αρχίζουν να γίνονται αναστοχαστικοί και κάνουν μία τέχνη της οποίας το αντικείμενο είναι η ίδια η τέχνη.

-Η εκπαίδευση είναι αυτή που θα προετοιμάσει έναν πολίτη ασχέτως της κοινωνικής τάξης από την οποία προέρχεται να έχει πρόσβαση στην τέχνη;

Πρέπει να υπάρξει μια πολιτική κατά βάση εκπαιδευτική η οποία θα στοχεύει στην καθολικοποίηση των συνθηκών πρόσβασης σ’ αυτό που θα ορίζεται ως καθολικό, μια πολιτική αποτελεσματική πέρα από τις βερμπαλιστικές εκφράσεις λύπης για την πολιτισμική αποστέρηση, άλλοτε υποτιθέμενη, άλλοτε συχνά, αναφερόμενη στην παρακμή του εκπαιδευτικού συστήματος, πέρα από τις καπελωτικές ιδιοποιήσεις των λεγόμενων κατώτερων» πολιτισμικών μορφών ή ακόμα πιο πέρα από τις, συχνά ταυτόχρονα, θεαματικές αλλά και απίθανα αναποτελεσματικές δράσεις που στοχεύουν στην καθολικοποίηση των πολιτισμικών απαιτήσεων χωρίς να συνοδεύονται από την καθολικοποίηση των όρων πρόσβασης σε αυτές. Προσπαθήσαμε στο βιβλίο αυτό να δείξουμε τους δρόμους υπέρβασης αυτών των αντιφάσεων που διέπουν τις σύγχρονες πολιτισμικές και εκπαιδευτικές πολιτικές. Βέβαια, καθώς η παραγνώριση της γνώσης του αντικειμένου μου είναι τόσο θεριεμένη και ο κουρνιαχτός που παράγει τόσο πυκνός ώστε μέσα στο σημερινό πολιτισμικό «μπουμ», που ενίοτε παίρνει διαστάσεις κανονικής φούσκας έχω συνείδηση πωςη κριτική μου είναι πιθανόν να προσληφθεί σαν μικροψυχία και φθόνος. Οι κυρίαρχες πολιτισμικές πολιτικές σήμερα διεθνώς βασίζονται σε μια πολιτική θεώρηση επιστημονικά αποθεμελιωμένη η οποία θέτει ένα ανυπέρβλητο διαχωριστικό όριο ανάμεσα στο οικονομικό, το οποίο το παρουσιάζει να διέπεται από τους ρευστούς και αποτελεσματικούς μηχανισμούς της αγοράς, και το κοινωνικό, να διακατέχεται από την απρόβλεπτη αυθαιρεσία της παράδοσης, της εξουσίας και των ανορθολογικών μικρο-συμφερόντων.

-Πέστε μου τη γνώμης σας για τα πολιτιστικά προγράμματα που υπάρχουν σήμερα.

Τα έως τώρα προγράμματα που υλοποιούνται στο χώρο του πολιτισμού με στόχο τον πολιτισμικό εκδημοκρατισμό αιωρούνται ανάμεσα σ’ ένα λαϊκιστικό αντιδιανοουμενισμό και έναν ανιστόρητο και ρατσιστικό αισθητισμό. Και αυτό γιατί αγνοούν τις θεμελιώδεις αρχές μιας διαθεσιακής θεωρίας της μάθησης οι οποίες πρέπει να διέπουν κάθε αποτελεσματικό πολιτισμικό πρόγραμμα που αποσκοπεί στην πρόσβασης όλων στα έργα τέχνης. Γι’ αυτό στο βιβλίο προτείνουμε μια θεώρηση η οποία αντιλαμβάνεται τη διαδικασία μάθησης ως κοινωνική πρακτική η οποία με τη σειρά της προϋποθέτει μια πίστημε το αντικείμενο της μάθησης. Μια διαδικασία η οποία συνεπάγεται τη γνώση των χαρακτηριστικών των ειδικών κοινωνικών σφαιρών εντός των οποίων παράγεται αλλά και δραστηριοποιείται γενικότερα το μαθησιακό υποκείμενο. Αγνοώντας αυτές τις αρχές οι κυρίαρχες λογικές που διέπουν το πολιτισμικό μάρκετινγκ και πολιτισμική επικοινωνία δεν μπορούν να υλοποιήσουν αποτελεσματικές πολιτικές πολιτισμικού εκδημοκρατισμού. Αγνοώντας αυτές τις αρχές δεν μπορεί το εκπαιδευτικό σύστημα να υλοποιήσει τους δημοκρατικούς του στόχους. Αγνοώντας αυτές τις αρχές υπερτιμούμε την δράση που θα μπορούσε να παίξει στη διαμόρφωση του πολιτισμικού γούστου. Βασικό που πρέπει να θυμόμαστε, όσο δυνατά και να φωνάξουμε σε ένα κουφό δε θα ακούσει. Η θα του προσφέρουμε, παρεμβατικά, ειδικά εργαλεία που θα του επιτρέψουν μια έστω πρώτη επαφή με τον ήχο και με την σταθερή εξέλιξη των εργαλείων ως αποκωδικοποιητών του ήχου θα έχει μακροπρόθεσμα μια συνεχή βελτίωση της ακοής, ή δε θα επιτρέψουμε να γίνει κουφός. Προς το παρόν δεν συμβαίνουν τίποτα από τα δύο πλήρως οργανωμένα και αποτελεσματικά . Αντιθέτως.

-Μας αρέσει να ακολουθούμε ένα νέο ρεύμα στην τέχνη ή προτιμάμε τις πιο ασφαλείς περιοχές που ήδη γνωρίζουμε;

Σήμερα στο πεδίο των συμβολικών αγαθών απειλούμαστε από μια συντηρητική επανάσταση η οποία εμφανίζεται ως επανάσταση ή ως προοδευτικός μετασχηματισμός ενώ είναι μια παλινδρόμηση μια επιστροφή προς τα πίσω που δίνει έχει όλα τα προσχήματα της προόδου, της πρωτοτυπίας το έχουμε ξαναδεί στο παρελθόν. Έχουμε μια τάση ενός αισθητικού λαϊκισμού που αναφέρει το γούστο του λαού για να καταδικάσει τη σύγχρονη τέχνη. Συμβαίνει κάτι ανάλογο και στο χώρο της οικονομίας. Ωστόσο στο χώρο της τέχνης είναι πιο σύνθετο γιατί αντίθετα απ’ ότι συμβαίνει στην οικονομία όπου οι ενδεείς έχουν πάντα μια συνείδηση των ελλείψεων τους και άρα υπάρχει μια τάση στοιχειώδους αναστοχασμού που οδηγεί για παράδειγμα τη σκέψη στα κεκτημένα έχουν χαθεί, οι πολιτισμικά ενδεείς αποστερούνται την συνείδηση της αποστέρησης τους. Με δυο λόγια η παλινδρόμηση μπορεί να εμφανίζεται ως προοδευτική γιατί επικυρώνεται από το « λαό», τον καλύτερος δικαστής για να κρίνει κάτι που αφορά το λαό…

-Σε τι επίπεδο βρίσκεται ο διάλογος μεταξύ τέχνης και επιστήμης;

Ο διάλογος μεταξύ επιστήμης και τέχνης είναι δύσκολος.. Συχνά οι καλλιτέχνες έχουν περιορισμένη θεωρητική κατάρτιση, πράγμα λογικό, δεν είναι η δουλειά τους και ταυτόχρονα έχουν ανάγκη τον Λόγο για να υπάρξουν. Το γεγονός αυτό τους ωθεί να εκδηλώνουν φαινόμενα αλλοδοξίας και να υφίστανται πολλές φορές καταχρήσεις άσκησης συμβολικής βίας από τους «θεωρητικούς» επιμελητές και σχολιαστές τους, τους περιφερόμενους, συχνά, «θεωρητικούς», «φιλόσοφους», «ακαδημαικούς», δημοσιογραφικούς ή/και κοσμικούς, οι οποίοι ταυτίζονται με το δικαίωμα (και μάλιστα, καμιά φορά, με την υποχρέωση) να λένε ό,τι τους έρχεται στο μυαλό, να μη δεσμεύονται απέναντι στους λογικούς και επιστημολογικούς καταναγκασμούς που επιβάλλονται σε κάθε εγχείρημα που αξιώνει την προσέγγιση της γνώσης. Στο χώρο της τέχνης πολύ συχνά πως ο θαυμασμός και η αποδοχή δεν προϋποθέτει την κατανόηση.

Το βιβλίο Libido artistica. Κοινωνική κριτική της καλλιτεχνικής ζήτησης κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.

*το σχέδιο του Αρκά κοσμεί το εξώφυλλο του βιβλίου

Οι πιο πρόσφατες Ειδήσεις

Διαβάστε πρώτοι τις Ειδήσεις για ό,τι συμβαίνει τώρα στην Ελλάδα και τον Κόσμο στο thetoc.gr