Στα Ζαγόρια στις αρχές του '50

Πώς να ήταν τα χωριά στα Ζαγόρια στις αρχές της δεκαετίας του 50, λίγο μετά τη λήξη του εμφυλίου; Πώς να ήταν η ζωή εκεί στα χωριά; Πώς ζούσαν τότε οι άνθρωποι εκεί; Εκεί που τώρα καταφθάνουν οι τουρίστες για τις γιορτές του Πάσχα και καταλύουν σε όμορφες, πετρόκτιστες βίλες, ενίοτε και με πισίνες. Σαν να έχει περάσει ένας αιώνας από τότε.

Η μοναδική φωτογραφία που έχω δει του Campbel στα βουνά στα Ζαγόρια από εκείνη την εποχή, όταν ζούσε εκεί και μελετούσε τους Σαρακατσάνους βοσκούς, είναι μια που δημοσιεύθηκε το 2009, στον επικήδειο του στην Guardian, που έγραψε ο γνωστός ιστορικός/ελληνιστής Richard Clogg.

Ο Campbel στέκεται όρθιος μπροστά στο φαράγγι του Βίκου που απλώνεται πίσω του και τραβάει το βλέμμα μας, κρατά μια μαγκούρα και κοιτάζει τον φακό. Φοράει κοτλέ, είναι χαλαρός και αμέσως καταλαβαίνεις ότι είναι ξένος. Δίπλα του είναι ένας ντόπιος, βοσκός, ισχνός, με ένα σακάκι που λειτουργεί σαν κάπα, σκονισμένος και ακούρευτος, γιατί υποθέτω ο κουρέας δεν φθάνει συχνά στα χωριά, όλος στα μαύρα. Κι αυτός κρατά μια μαγκούρα και έχει αφήσει το δισάκι του μπροστά, πάνω σε ένα βράχο, για να βγει φωτογραφία. Έχει στηθεί μπροστά στον φακό.

Αποτέλεσμα της έρευνας του Campbel, του πρώτου ανθρωπολόγου/ εθνολόγου που έκανε επιτόπια έρευνα στη βόρεια Ελλάδα, ήταν ένα συγκλονιστικό βιβλίο που έκτοτε θεωρείται κλασσικό, το "Honour, Family and Patronage. A study of Institutions and Moral Values in a Greek Mountain Community (1964)", μια μελέτη για τις ηθικές αξίες και τις σχέσεις συγγένειας, προστασίας/πατρωνίας και εξουσίας που επικρατούν σε μια απομονωμένη (τότε) και κλειστή κοινότητα βοσκών, όπως είναι οι Σαρακατσάνοι.

Όταν έπιασα το βιβλίο στα χέρια μου, υποθέτω θα ήταν λίγο μετά την πτώση της δικτατορίας κι εγώ ακόμα μαθητής, ένιωσα σαν να ανακάλυψα έναν άλλο κόσμο. Εδώ κολλάει το γνωστό δημοσιογραφικό κλισέ "έπαθα σοκ". Ναι έπαθα. Ούτε ήξερα τότε ποιοι είναι οι Σαρακατσανέοι, ούτε ήξερα τίποτα για ανθρωπολογικές μελέτες- νόμιζα ότι τέτοιες μελέτες γίνονται μόνο στην Αφρική ή στον Αμαζόνιο- ούτε είχα ιδέα πώς μπορούσαν να είναι αυτά τα μέρη λίγο μετά τον εμφύλιο, ούτε ήξερα φυσικά τι είναι και πώς γίνεται μια έρευνα για τις αξίες μιας κοινότητας. Διαβάζοντας το βιβλίο είχα μείνει με το στόμα ανοιχτό, δεν ξέρω πώς αλλιώς να το περιγράψω. Ακόμα θυμάμαι τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες με τις αιχμηρές καλύβες των Σαρακατσανέων.

Η επιτόπια εργασία του Campbell μεταξύ των Σαρακατσάνηδων, που τότε ήταν νομάδες και έβοσκαν τα ζώα τους, στα βουνά το καλοκαίρι και στους κάμπους τον χειμώνα και μετακινούνται εκατοντάδες ή και χιλιάδες χιλιόμετρα κάθε χρόνο (σ.σ. πριν από τον πόλεμο περνούσαν ελεύθερα και τα σύνορα των βαλκανικών χωρών, γεγονός αδύνατο μετά, λόγω του ψυχρού πολέμου), ζούσαν δε σε πρόχειρες καλύβες που έφτιαχναν από κλαδιά, ανέδειξε τη σημασία που είχαν για τους ανθρώπους αυτούς οι αξίες της τιμής και της υπερηφάνειας (και το φιλότιμο). Η συγγένεια ήταν το σημείο αναφοράς για την κοινότητα και η βασική αρχή και αντίληψη των ανθρώπων αυτών, ήταν ότι είναι δεδομένος και αυτονόητος ο ανταγωνισμός μεταξύ "των δικών μας ανθρώπων" και των ξένων. Οι δικοί μας και οι ξένοι ήταν δυο διαφορετικοί κόσμοι. Οι βοσκοί εμπιστεύονταν μόνο τους δικούς τους, τους συγγενείς τους, την ευρύτερη οικογένειά τους, γιατί οι άλλοι πάντα θέλουν να σε κοροϊδέψουν. Οποιοσδήποτε δεν ανήκε στην οικογένεια αντιμετωπίζονταν με δυσπιστία και επιφυλακτικότητα, αφού ήταν ανταγωνιστής σε μια περιορισμένη προσφορά αγαθών. Γι' αυτό και ήταν σημαντικό να υπάρχει και ένα πάτρωνας, που θα σε βοηθήσει στις δύσκολες στιγμές και κυρίως στις σχέσεις σου με το μακρινό, απρόσωπο ελληνικό δημόσιο/κράτος και τη γραφειοκρατία του.

Αυτή η δυσπιστία προς τους ξένους, η εμπιστοσύνη που στρεφόταν μόνο στα μέλη της ευρύτερης οικογένειας, δεν ήταν φυσικά χαρακτηριστικό μόνο της κοινότητας των Σαρακατσάνηδων. Ήταν (και είναι) μια όψη της πνευματικής/ψυχολογικής συγκρότησης και των υπολοίπων Ελλήνων. Όπως το είπε πολύ ωραία και σε μια πρόσφατη συζήτηση με τον Θεοχάρη Φιλιππόπουλο στο φόρουμ των Δελφών ο Στέλιος Ράμφος, οι Έλληνες εμπιστευόμαστε μόνο το σόι μας.

Θυμήθηκα αυτήν την εξαιρετική μελέτη του Campbel διαβάζοντας τα συμπεράσματα της έρευνας της World Values Survey (Παγκόσμια Ερευνα Αξιών) που έγινε στην Ελλάδα από τη ΔιαΝΕΟσις και το ΕΚΚΕ. Και που καταγράφει πολύ χαμηλή εμπιστοσύνη των Ελλήνων τόσο στους θεσμούς (Δικαιοσύνη, Πανεπιστήμια) όσο και στον κοινωνικό περίγυρο. Οι Έλληνες εμπιστευόμαστε μόνο τους συγγενείς πρώτου βαθμού, για να το διατυπώσουμε εν συντομία, όπως ακριβώς έκαναν και πολλά χρόνια πριν, σε άλλες συνθήκες, οι Σαρακατσανέοι στα βουνά της Ηπείρου.

Όπως αναφέρει σχολιάζοντας τα αποτελέσματα της έρευνας ο ιστορικός Κώστας Κωστής, "χωρίς εμπιστοσύνη δεν φτιάχνεις ένα κράτος που να είναι λειτουργικό και αποδοτικό." Και προσθέτει: "Η δυσκολία μας να εμπιστευθούμε πέρα από έναν πολύ στενό οικογενειακό κύκλο, συνεπάγεται δυσκολία στο να χτίσουμε δυναμικά, κοινωνικά και οικονομικά δίκτυα που παράγουν ανάπτυξη και ευημερία." Ενώ, θα προσέθετα εγώ, αυτή η έλλειψη εμπιστοσύνης ενισχύει και την άνθηση των θεωριών συνωμοσίας, θεωριών που πολλαπλασιάζονται χάρη στους αλγόριθμους των social media.

Στα πιο πολιτικά συμπεράσματα, οι Έλληνες νιώθουν αποκλεισμένοι από τα κέντρα λήψης αποφάσεων, η αποδοχή αμφιλεγόμενων κοινωνικών συμπεριφορών- όπως η μη καταβολή εισιτηρίου στα ΜΜΜ- αυξάνεται, όπως αυξάνεται και η αποδοχή φιλο-αυταρχικών συστημάτων διακυβέρνησης. Όπως δήλωσε στην Καθημερινή της Κυριακής ο διευθύνων σύμβουλος της MRB Δημήτρης Μαύρος, ο σημερινός ήρωας της κοινωνίας, δεν είναι ένας σερίφης που επιβάλει την τάξη, αλλά ένας "παραβατικός Ρομπέν των Δασών."

Διαβάζοντας τα συμπεράσματα της έρευνας, ενδεχομένως αυθαίρετα, ένιωσα πάντως ότι κατάλαβα λίγο καλύτερα τα πολιτικά φαινόμενα των ημερών και τα νέα "φρούτα" που έχουν προκύψει.

Οι πιο πρόσφατες Ειδήσεις

Διαβάστε πρώτοι τις Ειδήσεις για ό,τι συμβαίνει τώρα στην Ελλάδα και τον Κόσμο στο thetoc.gr