Ο Γιάννης Βλαστάρης μιλά στο TheTOC για το «Λεξικό Χωρίς Γραβάτα»

Σε μια από τις πιο ευφυείς κωμωδίες του 21ου αιώνα, το Good Bye Lenin, η Christiane Kerner, κάτοικος και ένθερμη υποστηρικτής της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας πέφτει σε κώμα. Όταν ξυπνά, μετά από μήνες, οι γιατροί ανακοινώνουν στα δύο παιδιά της, τον Alexander και την Ariane, ότι πρέπει να αποφευχθεί κάθε είδους αναταραρχή ή σοκ λόγω του εύθραυστου χαρακτήρα της υγείας της. Έτσι, τα δύο παιδιά αποφασίζουν να αποκρύψουν, τουλάχιστον αρχικά, από τη μητέρα τους τις κοσμογονικές αλλαγές που έχουν επέλθει στο μεσοδιάστημα, την ενοποίηση της Γερμανίας και την πτώση του τείχους του Βερολίνου, προκειμένου να τις παρουσιάσουν με το… μαλακό, εν ευθέτω χρόνω.

Σε ένα παρόμοιο υποθετικό σενάριο, ένας κάτοικος μιας μικρής χώρας της Ανατολικής Μεσογείου, ο οποίος βρισκόταν σε κώμα τα τελευταία δύο χρόνια, ξυπνά αιφνιδίως και αρχίζει να ακούει παράταιρες λέξεις. Σε σχέση με εκείνα που είναι ικανός να ανακαλέσει στη μνήμη του, το νόημα των καινούργιων αυτών λέξεων του δημιουργεί μια περίεργη ευφορία: Οι ”Θεσμοί” έχουν αντικαταστήσει την Τρόικα, ο “Ρυθμιστής Αυξημένων Εγγυήσεων” τον αυτόματο κόφτη αποδοχών, ενώ η “Ασφαλιστική Αναπλαισίωση” εξασφαλίζει ότι δεν θα υπάρξει άλλη μείωση συντάξεων. Οι συγγενείς του ασθενούς, φοβούμενοι μην τυχόν υποτροπιάσει, αναζητούν τρόπους να του εξηγήσουν με… τρόπο ότι πίσω από αυτές τις όμορφες λέξεις μπορεί να κρύβονται άσχημες πραγματικότητες.

Σε ένα τέτοιο σενάριο, το “Λεξικό Χωρίς Γραβάτα” του Γιάννη Βλαστάρη θα έκανε σίγουρα τη ζωή των συγγενών πολύ πιο εύκολη. Το “Λεξικό”, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις “Αρμός”, καταπιάνεται με αυτό που ο ίδιος ο συγγραφέας ονομάζει “φαινόμενο της Διπλής Γλώσσας”. Πρόκεται για ένα πολιτικό λεξικό -ίσως μοναδικό στο είδος του- που έχει ως στόχο να καταγράψει τις γλωσσικές μεταβολές που έχουν επέλθει στο λεξιλόγιο μας τα τελευταία δύο χρόνια και να τις εντάξει σε αυτό που οι κοινωνικοί επιστήμονες θα ονόμαζαν “τεχνική της εξουσίας”.

Το TheTOC επικοινώνησε με τον Γιάννη Βλαστάρη, δημοσιογράφο με μακρά θητεία και πρώην διευθυντή της ”Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας”, και του ζήτησε να απαντήσει σε ορισμένες ερωτήσεις για τα 350 λήμματα του ιδιαίτερου λεξικού του και την ανάγκη αποκατάστασης των χαμένων νοημάτων.

-Θα σου την έχουν κάνει χιλιάδες φορές αυτήν την ερώτηση, αλλά πώς σου ήρθε η ιδέα για το “Λεξικό χωρίς Γραβάτα”;

Όπως σημειώνω και στην εισαγωγή μου, όλα ξεκίνησαν ένα βράδυ, ακούγοντας κάποιο δελτίο ειδήσεων μακριά από την οθόνη. Τότε συνειδητοποίησα ότι μία είδηση που μέχρι χθες την άκουγα με έναν τρόπο, σήμερα παρουσιαζόταν διαφορετικά. Ενώ, για παράδειγμα, παλαιότερα ήξερα πώς η Τρόικα συζητά με την κυβέρνηση στο Χίλτον για μειώσεις μισθών στο πλαίσιο ενός προδοτικού μνημονίου, τώρα άκουγα πως "σε κεντρικό ξενοδοχείο τεχνικά κλιμάκια του Άθενς και του Μπράσελς γκρουπ" συζητούσαν έναν "έντιμο προωθητικό συμβιβασμό" στο πλαίσιο "μιας συμφωνίας για αναπλαισίωση των συντάξεων". Έκτοτε, λοιπόν, άρχισα να σημειώνω τις δεκάδες λέξεις που είχαν εισβάλει στο δημόσιο λόγο με σκοπό να "αθωώσουν" άλλους όρους οι οποίοι στο παρελθόν είχαν δαιμονοποιηθεί για λόγους κομματικής σκοπιμότητας. Λέξεις-παγίδες, που σταδιακά αλλοίωναν όχι μόνο τη γλώσσα, αλλά και τη σκέψη μας.

-Ξεφυλλίζοντας το βιβλίο εκτός από τα λήμματα συναντά κανείς φωτογραφίες των πολιτικών πρωταγωνιστών, αποκόμματα εφημερίδων ή δημοσιεύματα της εποχής, μέχρι και tweets. Θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για ένα κολάζ λέξεων, συμβόλων και εικόνων. Ποια ήταν η ιδέα σου πίσω από αυτό;

Οι φωτογραφίες και το εικαστικό υλικό που χρησιμοποίησα υπηρετούν, ασφαλώς, την τεκμηρίωση των λημμάτων και της ερμηνείας τους. Ταυτόχρονα, όμως, επιχειρούν να τα εντάξουν και στο επικοινωνιακό περιβάλλον υπό το οποίο διατυπώθηκαν. Για παράδειγμα, το επιφώνημα "Ουάου" θα ήταν φτωχότερο χωρίς το στιγμιότυπο Βαρουφάκη-Ντάϊσεμπλουμ. Η φωτογραφία, λοιπόν, λειτουργεί συμπληρωματικά προς το αθώο επιφώνημα που έμελλε να γίνει ολόκληρη κυβερνητική στάση απέναντι στο Γιούρογκρουπ.

-Το βιβλίο ακροβατεί -όπως αναφέρεις στον πρόλογο του βιβλίου- μεταξύ γλωσσικών, κοινωνικών και πολιτικών σχολιασμών. Εγώ θα έλεγα ότι χρησιμοποιεί συγκεκριμένες γλωσσικές μεταβολές ως αφορμή για την άρθρωση μιας πολιτικής και κοινωνικής κριτικής. Αυτό είναι κάτι που θα μπορούσε να γίνει με πολλούς τρόπους. Θα μπορούσες να γράψεις ένα δοκίμιο, για παράδειγμα. Τι σε έκανε να στραφείς στη αφηγηματική μορφή του Λεξικού;

Ένα δοκίμιο θα απαιτούσε γνώσεις και εξειδίκευση που εγώ δεν έχω. Αντίθετα, η δημοσιογραφική παρατήρηση και ερμηνεία είναι, επί 35 χρόνια, ο χώρος μου. Θέλησα, λοιπόν, με ένα τρόπο απλό, πρακτικό, ίσως και διασκεδαστικό, να προσεγγίσω ένα θέμα σοβαρό και σύνθετο όπως αυτό της Διπλής Γλώσσας. Τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο.

-Από τα 350 λήμματα ποιο είναι το αγαπημένο σου; Ποιο σε διασκέδασε πιο πολύ όταν το έγραφες και γιατί;

Δυστυχώς δεν ήταν ένα το λήμμα που με εντυπωσίασε. Ξεχωρίζω, πάντως, τον Αυτόματο Δημοσιονομικό Ρυθμιστή Αυξημένων Εγγυήσεων που είναι, απλούστατα, ο κόφτης μισθών και συντάξεων. Διασκέδασα, επίσης, με τους "δηθενάδες", τα "βοθροκάναλα" και το “κόπι πάστε" του Πολάκη. Προβληματίστηκα με το άλλοτε "κολαστήριο της Αμυγδαλέζας" που μεταφράστηκε τώρα σε μία όμορφη "κλειστή δομή”. Και, βέβαια, χαμογέλασα πικρά όταν άκουσα υπουργό να μιλά για "μετανάστες-επενδυτές", ενώ όλοι βλέπαμε χιλιάδες φτωχούς ανθρώπους να θαλασσοπνίγονται στο Αιγαίο.

-Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία του βιβλίου είναι ότι καταφέρνεις να αναδείξεις το πώς ένα πλέγμα λέξεων και σημασιών χρησιμοποιείται ως τεχνική της εξουσίας και φορέας ιδεολογικής λειτουργίας. Αυτό βεβαίως δεν είναι καινοφανές. Από τον “εκσυγχρονισμό” του Κώστα Σημίτη μέχρι τους “νταβατζήδες” του Κώστα Καραμανλή και από το “λεφτά υπάρχουν” του Γιώργου Παπανδρέου μέχρι την “επαναδιαπραγμάτευση” του Αντώνη Σαμαρά, το αφήγημα της εκάστοτε εξουσίας έχει ανάγκη τα δικά του σημαίνοντα. Τι το διαφορετικό εχει αυτή η περίοδος και γιατί επέλεξες να εστίασεις σε αυτήν.

Πράγματι, η Διπλή Γλώσσα συνοδεύει ανέκαθεν την εξουσία από τα χρόνια του Θουκυδίδη που μίλησε πρώτος γι αυτήν. Αργότερα, οι κατακτήσεις της Ρώμης ονομάστηκαν..."Ρωμαϊκή Ειρήνη", στα χρόνια του Ναζισμού το Ολοκαύτωμα ήταν, απλώς, "Τελική Λύση" και πρόσφατα οι βομβαρδισμοί αμάχων αποκαλούνται "Παράπλευρες Απώλειες". Εγώ επέλεξα να σχολιάσω την συγκεκριμένη περίοδο γιατί, κατά τη γνώμη μου, το φαινόμενο παρουσίασε μεγάλη έξαρση: Επί λέξεων-σκιάχτρων (Γερμανοτσολιάδες, τοκογλύφοι, πρόθυμοι κ.λ.π.) οικοδομήθηκαν εχθροί, αλλά και μεγάλες προσδοκίες. Όταν, όμως, υπήρξε προσγείωση στην πραγματικότητα, για να δικαιολογηθεί η αλλαγή πολιτικής, έπρεπε να αλλάξουν οι όροι που την περιγράφουν. Το χθεσινό "Δ' Ράιχ”, λοιπόν, έγινε ξαφνικά ..."εταίρος". Τό κόστος της μετάλλαξης, ωστόσο, υπήρξε μεγάλο, καθώς η σύγχυση απλώθηκε παντού. Ένα ακόμη στοιχείο που ξεχωρίζει την τρέχουσα περίοδο είναι, τέλος, και η μεθόδευση για την επιβολή αυτής της Διπλής Γλώσσας. Επισημαίνω ότι προς τριετίας αγνοούσαμε τα περίφημα και ήδη καθιερωμένα non papers και υπενθυμίζω πως ακόμη και τώρα ο ίδιος ο πρωθυπουργός εξακολουθεί να αποκαλεί "13η σύνταξη" το εφάπαξ αντίδωρο των 300 ευρώ...

-Πίσω από την ανάλυση αυτού που ονομάζεις “διπλή γλώσσα” υπάρχει η ανάγκη να αποκαλυφθεί μια σκληρή πραγματικότητα που κρύβει μια ωραιοποιημένη λεκτική διατύπωση. Από την άλλη πλευρά, όμως, οι αλλαγές στις διατυπώσεις μπορεί να έχουν και έναν επιτελεστικό χαρακτήρα. Δηλαδή, μολονότι η χρήση του όρου “Θεσμοί” δεν κατάργησε την “Τρόικα” ή τα “μνημόνια”, ωστόσο, η απομάκρυνση άλλων λέξεων από το λεξιλόγιό μας ήταν κέρδος. Το γεγονός ότι στον δημόσιο διάλογο η απαράδεκτη λέξη “λαθρομετανάστης” είναι πλέον, κατά γενική ομολογία, κατακριτέα, καταδεικνύει ότι τα γλωσσικά παιχνίδια διαπλάθουν, δεν υποκαθιστούν μόνο νοήματα. Αυτή η δεύτερη όψη είναι νομίζω κάπως απούσα από το “Λεξικό”…

Το ερώτημά παραπέμπει στο κεφάλαιο του "πολιτικώς ορθού" που και αυτό διαμορφώνεται από τους συσχετισμούς κάθε εποχής και το οποίο εξακολουθεί να διχάζει. Προσωπικά, ας πούμε, δεν ενοχοποιώ τον όρο λαθραίος μετανάστης, όπως και δεν αισθάνομαι συμπλεγματικά απέναντι στον "λαθραίο επιβάτη" ή στο "λαθραίο εμπόριο". Αναγνωρίζω, όμως, ότι κατά καιρούς οι λέξεις προσλαμβάνουν ένα ηθικό φορτίο ανεξάρτητα από την πραγματική σημασία τους. Το ζήτημα είναι αυτή ακριβώς η διαδικασία να μην χρησιμοποιείται για να δικαιολογηθούν ...τα αδικαιολόγητα. Τώρα, σε ό,τι αφορά το βιβλίο μου, νομίζω ότι πρόκειται για κάτι πολύ συγκεκριμένο. Δεν διεκδικεί τίποτα περισσότερο από μία δημοσιογραφική καταγραφή με σκοπό να αποτελέσει μικρή αφορμή για σκέψη.

Πληροφορίες
Η παρουσίαση του βιβλίου «Λεξικό Χωρίς Γραβάτα» θα γίνει την Τρίτη 28/2/2017 στις 19.00, στη Στοά του Βιβλίου (Πεσμαζόγλου 5 και Σταδίου Αρσάκειο Μέγαρο, τηλ. 210-3253.989).

Οι πιο πρόσφατες Ειδήσεις

Διαβάστε πρώτοι τις Ειδήσεις για ό,τι συμβαίνει τώρα στην Ελλάδα και τον Κόσμο στο thetoc.gr