Τα Δεκεμβριανά του '44: Λαϊκή εξέγερση ή απόπειρα κατάληψης της εξουσίας από το ΚΚΕ;

Τα Δεκεμβριανά είναι από εκείνα τα γεγονότα που ονομάζονται κομβικά. Είναι δηλαδή γεγονότα που θεωρούνται ότι είναι καθοριστικά για την εξέλιξη της ιστορίας και ερμηνεύουν τα όσα ακολούθησαν.

Μετά τα Δεκεμβριανά, η Ελλάδα μπαίνει στη φάση του εμφυλίου πολέμου, ανάμεσα στο ΚΚΕ και τις οργανώσεις που ελέγχει (ΕΑΜ- ΕΛΑΣ) από τη μια πλευρά και την κυβέρνηση, τον εθνικό στρατό και τους Συμμάχους, τους Βρετανούς βασικά, από την άλλη. Εως εκείνη τη στιγμή, το ΚΚΕ, όχι απλώς ελέγχει στρατιωτικά το μεγαλύτερο μέρος της χώρας- πλην της Αθήνας- αλλά έχει και την υποστήριξη της μεγάλης πλειοψηφίας του λαού. Τα τραγικά γεγονότα θα αλλάξουν το κλίμα και οι αστοί, οι παλαιοί βενιζελικοί, οι μετριοπαθείς και μη κομμουνιστές που έβλεπαν όμως με συμπάθεια το ΕΑΜ θα αλλάξουν στρατόπεδο. Θα προσχωρήσουν στο στρατόπεδο των εθνικοφρόνων.

Και όταν θα γίνουν γνωστές και οι εκτελέσεις που ακολούθησαν την υποχώρηση της ανταρτών από τις συνοικίες της Αθήνας, θα δημιουργηθεί και μια μεγάλη έχθρα για το ΚΚΕ από μεγάλα τμήματα του λαού.

Διαβάστε Επίσης

Δεκεμβριανά: Συγκλονιστικές εικόνες της Αθήνας του 1944 μέσα από το φακό του Ντμίτρι Κέσελ

Τα γεγονότα, οι μάχες στην Αθήνα, για πολλά χρόνια, ακόμα και μετά την μεταπολίτευση, επηρεασμένα από την αριστερή διανόηση και την εκτίμηση στο ΚΚΕ- και στους αγώνες των κομμουνιστών μετά τον εμφύλιο για τη διεύρυνση της "καχεκτικής μετεμφυλιακής δημοκρατίας"- ερμηνεύονταν ως μια αντίδραση στους νεκρούς διαδηλωτές της μεγάλης διαδήλωσης του ΕΑΜ στην πλατεία Συντάγματος στις 3 Δεκεμβρίου. Για χρόνια συζητούν οι ιστορικοί πώς και γιατί πυροβόλησαν οι αστυνομικοί εναντίον των διαδηλωτών και αν υπήρχε σχέδιο. Οι περισσότεροι πλέον εκτιμούν ότι δεν υπήρχε σχέδιο και απλώς οι αστυνομικοί φοβήθηκαν. Οι νεκροί είναι δεκάδες.

Η διαδήλωση πάντως, έχει σημασία, είναι μια μαζική αντίδραση των κομμουνιστών εναντίον του αφοπλισμού του ΕΛΑΣ που έχει ζητήσει ο στρατηγός Σκόμπι, υπό την ηγεσία του οποίου βρίσκονται θεωρητικά οι ένοπλες δυνάμεις του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ. Το ΚΚΕ – με άλλα λόγια- δεν θέλει να αφοπλιστεί. Και προφανώς υπάρχει λόγος.

Νεότερες έρευνες και ερμηνείες, βλέπουν πίσω από τα γεγονότα που ακολούθησαν την αιματηρή διαδήλωση στο Σύνταγμα, μια προαποφασισμένη επιχείρηση του ΚΚΕ και των οργανώσεών του, να καταλάβουν την εξουσία και να εγκαθιδρύσουν λαϊκή Δημοκρατία όπως έγινε και στις άλλες χώρες των Βαλκανίων. Αυτή είναι και η ερμηνεία που κάνει ο Τσώρτσιλ για τις κινήσεις του ΚΚΕ, αλλά είναι αποφασισμένος να μην αφήσει την Ελλάδα να περάσει στο στρατόπεδο των κομμουνιστών. Αυτή είναι άλλωστε και η συμφωνία του με τον Στάλιν. Στο τέλος των Δεκεμβριανών το ΚΚΕ θα υποχωρήσει εκτός της Αθήνας και σε λίγο θα ξεκινήσει και ο εμφύλιος… Πριν δούμε όμως αναλυτικότερα τις ερμηνείες των γεγονότων, ας δούμε τα ίδια τα γεγονότα συνοπτικά.

Τα γεγονότα που οδήγησαν στα Δεκεμβριανά και η αρχή του Εμφυλίου

Η Αθήνα έχει ελευθερωθεί στις 12 Οκτωβρίου, τα γερμανικά στρατεύματα αποχωρούν από όλη την ελληνική επικράτεια και η χώρα είναι υπό τον έλεγχο του ΕΛΑΣ (με εξαίρεση την Ηπειρο όπου υπάρχει δυνάμεις του ΕΔΕΣ). Στην Αθήνα βρίσκεται η κυβέρνηση εθνικής ενότητας που έχει συμφωνηθεί στο Συνέδριο του Λιβάνου- με πρωθυπουργό τον Γιώργο Παπανδρέου- ενώ συμμετέχουν και κομμουνιστές υπουργοί (Αλέξανδρος Σβώλος, Άγγελος Αγγελόπουλος, Νικόλαος Ασκούτσης από την Π.Ε.Ε.Α., Ηλίας Τσιριμώκος από το Ε.Α.Μ. και οι Μιλτιάδης Πορφυρογένης και Γιάννης Ζέβγος από το Κ.Κ.Ε.).

Οι ένοπλες οργανώσεις είναι θεωρητικά υπό τις διαταγές του βρετανού στρατηγού Ρόναλντ Σκόμπι και έχουν δεσμευτεί πως θα απέχουν από οποιαδήποτε απόπειρα κατάληψης της εξουσίας (Συμφωνία της Καζέρτας). Στα πλαίσια αυτής της συμφωνίας, το ΚΚΕ έχει αποφύγει να μπει στην Αττική.

Διαβάστε Επίσης

Νίκος Μπελογιάννης: Ενας από τους πιο μεγάλους ήρωες της Αριστεράς

Τώρα το θέμα που απασχολεί την κυβέρνηση και το ΕΑΜ είναι το πώς θα συγκροτηθεί ο νέος εθνικός στρατός, τι θα γίνει με τον αφοπλισμό των αντάρτικων οργανώσεων και ποια θα είναι η τύχη των Ταγμάτων Ασφαλείας και των δοσιλόγων. Ανοικτό παραμένει και το πολιτειακό καθώς ο εξόριστος μονάρχης Γεώργιος Β' είχε πιεσθεί ώστε να δεσμευτεί να μην επιστρέψει στη χώρα πριν ο λαός αποφασίσει ρητά για τη μορφή του πολιτεύματος που επιθυμούσε.

Ολοι (δηλαδή η κυβέρνηση και οι Βρετανοί) ξέρουν ότι το ΚΚΕ έχει πλεονέκτημα, αφού είναι ο πιο συγκροτημένος στρατός που υπάρχει σε ελληνικό έδαφος, με σαφώς μεγαλύτερες δυνάμεις από οποιαδήποτε άλλη μονάδα και προσπαθούν να αποφύγουν την πλήρη επικράτησή του.

Ετσι ο στρατηγός Σκόμπι υπογράφει διαταγή διάλυσης και αφοπλισμού των ανταρτικών δυνάμεων, από την οποία εξαιρείται η πιστή στην κυβέρνηση και τον βασιλέα Γεώργιο Β’, 3η Ελληνική Ορεινή Ταξιαρχία με την αιτιολογία ότι προορίζεται να ενσωματωθεί στον νέο εθνικό στρατό. Την ίδια ημέρα, είμαστε στις 2 Δεκεμβρίου, οι ΕΑΜικοί υπουργοί της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας παραιτούνται.

Η ηγεσία του ΕΑΜ επανασυστήνει την Κεντρική Επιτροπή του στρατιωτικού της σκέλους του ΕΛΑΣ και προγραμματίζει συγκέντρωση διαμαρτυρίας στην πλατεία Συντάγματος την 3η Δεκεμβρίου και γενική απεργία για τις 4 Δεκεμβρίου. Ο πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου, αν και αρχικά δίνει άδεια για τις εκδηλώσεις διαμαρτυρίας, τελικά την ανακαλεί. Όταν η διαδήλωση είναι κοντά στη Μεγάλη Βρετανία αρχίζουν οι πυροβολισμοί.

33 διαδηλωτές θα βρουν τον θάνατο ενώ εκατοντάδες είναι οι τραυματισμένοι. Ήδη από το βράδυ της 3ης Δεκεμβρίου αρχίζουν οι πρώτες συγκρούσεις. Την επομένη, οι κηδείες των θυμάτων έχουν τη μορφή συλλαλητηρίου του ΕΑΜ, στο οποίο και πάλι οι διαδηλωτές δέχονται πυρά.

Γενικεύεται η σύγκρουση ανάμεσα στις δυνάμεις του ΕΛΑΣ από τη μια και τις δυνάμεις της Ταξιαρχίας του Ρίμινι και της χωροφυλακής από την άλλη. Ο ΕΛΑΣ που έχει ήδη επιτεθεί με επιτυχία σε πολλά αστυνομικά τμήματα και άλλους στόχους, δείχνει να υπερτερεί, σε τέτοιο βαθμό που να προκαλέσει την ανησυχία του βρετανού πρωθυπουργού Ουίνστον Τσόρτσιλ. Όπως αναφέρει ο ίδιος στα απομνημονεύματά του, τα ξημερώματα της 5ης Δεκεμβρίου έστειλε τηλεγράφημα στον Σκόμπι δίνοντάς του την εντολή: "Αντιμετωπίστε την Αθήνα ως κατακτηθείσα πόλη!".

Η μάχη του Μακρυγιάννη και η απόκρουση του ΕΛΑΣ

Στις 4 Δεκεμβρίου, στην περιοχή του Θησείου διεξήχθη η πρώτη μάχη ανάμεσα σε δύο τάγματα του ΕΛΑΣ και το σύνολο της Οργάνωσης Χ που έδρευε στην περιοχή. Η μάχη διήρκεσε μερικές ώρες και ο ΕΛΑΣ κατέβαλε την άμυνα των αντιπάλων του, όμως οι Βρετανοί επενέβησαν με άρματα και μετέφεραν τον αρχηγό της Οργάνωσης Χ, Γεώργιο Γρίβα, στο βρετανοκρατούμενο κέντρο της Αθήνας.

Την ίδια ημέρα οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ προχώρησαν σε κατάληψη πολλών αστυνομικών τμημάτων στον Πειραιά και σε περιοχές περιμετρικά του κέντρου της Αθήνας, όπως στην Κυψέλη, στον Νέο Κόσμο, στους Αμπελοκήπους, στον Κολωνό, στα Πατήσια και αλλού. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας δυνάμεις του ΕΛΑΣ επιτέθηκαν στις φυλακές Βαριώτη, στην αρχή της λεωφόρου Βουλιαγμένης τις οποίες κατέλαβαν.

Τη νύχτα της 4ης προς 5η Δεκεμβρίου οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ επιχείρησαν την κατάληψη των φυλακών Συγγρού, όπου κρατούνταν δοσίλογοι. Η επίθεση ανακόπηκε μετά από παρέμβαση των Βρετανών που χρησιμοποίησαν τεθωρακισμένα οχήματα. Παρόμοια εξέλιξη είχε η επίθεση στις φυλακές Χατζηκώστα που έληξε με παρέμβαση των Βρετανών. Τα ξημερώματα της 6ης Δεκεμβρίου δυνάμεις του ΕΛΑΣ εξαπέλυσαν επίθεση στο σύνταγμα χωροφυλακής στην περιοχή Μακρυγιάννη. Μετά από τετραήμερη σκληρή μάχη οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ αποκρούστηκαν μετά από δραστική επέμβαση βρετανικών τεθωρακισμένων, με αποτέλεσμα να καθηλωθούν γύρω από το στρατόπεδο.

Η αδυναμία του ΕΛΑΣ να επικρατήσει σε κομβικής σημασίας μάχες όπως αυτή στο Σύνταγμα Χωροφυλακής Αθηνών στη συνοικία Μακρυγιάννη, στις 6 Δεκεμβρίου, αποδείχθηκε καθοριστική. Κι αυτό γιατί η Μεγάλη Βρετανία βρήκε τον χρόνο, να μεταφέρει στην Αθήνα, μεγάλο αριθμό στρατιωτικών της δυνάμεων και στα μέσα Δεκεμβρίου να επικρατήσει έναντι του ΕΛΑΣ.

Τι ήταν τα Δεκεμβριανά; Η απάντηση του Στάθη Καλύβα

Τα Δεκεμβριανά ήταν "πολλά πράγματα συγχρόνως", εξηγεί ο καθηγητής Στάθης Καλύβας μιλώντας στην Καθημερινή με αφορμή την ειδική έκδοση της εφημερίδας για τα Δεκεμβριανά. "Ηταν εμφύλια σύγκρουση, αφού και στις δύο πλευρές βρέθηκαν Ελληνες, αλλά σηματοδότησαν και πραξικόπημα, αφού ο ΕΛΑΣ ήταν μέρος του στρατού, της ελληνικής κυβέρνησης και ουσιαστικά αποσκίρτησε από αυτήν, αρνήθηκε να αφοπλιστεί και έστρεψε τα όπλα του εναντίον της.

Τέλος, υπήρξε ένα είδος επανάστασης, μιας και το ΕΑΜ εκείνη την εποχή εκπροσωπούσε μεγάλα κοινωνικά στρώματα, ιδιαίτερα τα πιο φτωχά της Αθήνας, που μετά την Κατοχή ήθελαν να πάρουν τα πράγματα στα χέρια τους, με επικεφαλής το ΚΚΕ, και να ακολουθήσουν τον δρόμο προς τις Λαϊκές Δημοκρατίες που επικράτησαν στην Ανατολική Ευρώπη.

Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος δεν είχε τελειώσει, το ΕΑΜ είχε αρκετά μεγάλη δύναμη, κυρίως στρατιωτική. Ελεγχε ουσιαστικά ολόκληρη τη χώρα εκτός από την Αθήνα, αλλά επίσης την ίδια στιγμή η Σοβιετική Ενωση είχε αποφασίσει να μην υποστηρίξει τη μετατροπή της Ελλάδας σε ένα φιλοσοβιετικό καθεστώς", σημειώνει ο κ. Καλύβας.

"H Ελλάδα είχε την ατυχία να βρεθεί στο σημείο εκείνο όπου τα χαρακτηριστικά της έμοιαζαν με αυτά των άλλων βαλκανικών χωρών, αλλά η θέση της γεωπολιτικά βρισκόταν στη Δύση (…) αυτό δεν σημαίνει ότι το αποτέλεσμα της μάχης ήταν προδιαγεγραμμένο".

Τελικά επικράτησε η κυβέρνηση και οι Βρετανοί έναντι των κομμουνιστών. "Η έκβαση αυτή είχε τεράστια σημασία. Δεν έκλεισε όμως τον κύκλο των πολεμικών συγκρούσεων. Και αυτό γιατί ενώ η ήττα του ΚΚΕ ήταν συντριπτική στην Αθήνα, κατόρθωσε και είχε μεγάλα ερείσματα στην υπόλοιπη χώρα, τα οποία ουσιαστικά κράτησε. Ετσι μπήκε η Ελλάδα σε μια περίοδο πολιτικής ανωμαλίας, αρχικά με διάφορες συγκρούσεις μεταξύ συμμοριών και παραστρατιωτικών οργανώσεων, αριστερών και δεξιών σε ολόκληρη την Ελλάδα και αργότερα με έναν νέο εμφύλιο σπαραγμό που συνεχίστηκε μέχρι το 1949, αυτή τη φορά με οριστικό τέλος, κλείνοντας έτσι μια αιματηρή δεκαετία που δημιούργησε πάρα πολλά προβλήματα και εξακολουθεί να βρίσκεται ακόμα στην καρδιά της ιστορικής διάστασης.

Οι νέες ερμηνείες για τα Δεκεμβριανά

Οι πρώτες ερμηνείες των Δεκεμβριανών ως μια απόπειρα κατάληψης της εξουσίας από το ΚΚΕ και τον ΕΛΑΣ και όχι ως μια "αυθόρμητη λαϊκή έκρηξη" που προκλήθηκε εξαιτίας της αιματηρής καταστολής του συλλαλητηρίου του ΚΚΕ στις 3 Δεκεμβρίου 1944 στο Σύνταγμα, είδαν το φως της δημοσιότητας και έγιναν κτήμα ενός ευρύτερου κοινού, όταν εκδόθηκε το βιβλίο των Νίκου Μαραντζίδη- Στάθη Καλύβα "Εμφύλια Πάθη". Καλύβας και Μαραντζίδης χαρακτηρίζουν τα Δεκεμβριανά τρία πράγματα μαζί: "πραξικόπημα, εμφύλια σύγκρουση και επανάσταση". Αλλά, κυρίως, την "ένοπλη "απάντηση” του ΚΚΕ, που είχε οργανωθεί λίγες μέρες πριν, απέναντι στην προοπτική του αφοπλισμού του ΕΛΑΣ".

Πριν δηλαδή το συλλαλητήριο, επισημαίνουν οι δυο ιστορικοί, έχει προηγηθεί η συνεδρίαση του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ τη νύχτα της 27ης Νοεμβρίου και δρομολογείται η παραίτηση των εαμικών υπουργών, αποφασίζεται το συλλαλητήριο της 3ης Δεκεμβρίου και σε μεγάλο βαθμό το ΚΚΕ αποφασίζει τη μετωπική σύγκρουση με την κυβέρνηση και τις δυνάμεις των Βρετανών.

Μετά την απόφαση του Σκόμπι την 1η Δεκεμβρίου να διατάξει τον αφοπλισμό των αντάρτικων σωμάτων, το ΕΑΜ διέταξε το Α’ Σώμα του Στρατού του ΕΛΑΣ να θέσει σε εφαρμογή το σχέδιό του για κατάληψη της Αθήνας, ενώ την ίδια μέρα ο Σιάντος διέταξε τον Σαράφη να ωθήσει περισσότερες δυνάμεις προς την Αθήνα και να επιτεθεί στις δυνάμεις του ΕΔΕΣ στην Ηπειρο".

Και όπως σημειώνουν οι δυο ιστορικοί "τελικά ο ρόλος της διαδήλωσης στις 3 Δεκεμβρίου ήταν αποκλειστικά συμβολικός, δυσανάλογα μικρός με τη σημασία που της αποδόθηκε αργότερα". Για να καταλήξουν οι δύο συγγραφείς: "Η τεράστια συζήτηση δηλαδή για το ποιος πυροβόλησε πρώτος δεν έχει καμία σχέση με την έκρηξη και το μέγεθος των συγκρούσεων, διότι οι εξελίξεις είχαν πλέον δρομολογηθεί". Είναι μια μάχη για την κατάληψη της εξουσίας.

Οι πιο πρόσφατες Ειδήσεις

Διαβάστε πρώτοι τις Ειδήσεις για ό,τι συμβαίνει τώρα στην Ελλάδα και τον Κόσμο στο thetoc.gr