Μια συνομιλία για τα «Παιδιά της δικτατορίας»

Με αφορμή την κυκλοφορία στα ελληνικά του βιβλίου του «Τα Παιδιά της Δικτατορίας» από τις εκδόσεις Πόλις, το TheToc συνομίλησε με τον ιστορικό Κωστή Κορνέτη για το φοιτητικό κίνημα στη δικτατορία, την προφορική ιστορία, τις μεταλλαγές που επέφερε η οικονομική κρίση στη συλλογική μνήμη του Πολυτεχνείου και τους κινδύνους του αναθεωρητισμού. Διδάκτορας ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου της Φλωρεντίας, δίδαξε επί σειρά ετών στο Πανεπιστήμιο Brown και το Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, ενώ σήμερα εργάζεται ως ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Carlos III της Μαδρίτης στην Ισπανία.

Ποια η σημασία ενός βιβλίου για τα «Παιδιά της Δικτατορίας» στην Ελλάδα, σε μια εποχή που το αφήγημα του τέλους της Μεταπολίτευσης δείχνει να κερδίζει ολοένα και περισσότερο έδαφος, συνοδευόμενο από μία τάση απαξίωσης της «Γενιάς του Πολυτεχνείου» στην οποία ορισμένοι χρεώνουν μια σειρά από παθογένειες της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας;

Η σημασία του βιβλίου συνίσταται στο ότι γυρνά το ρολόι πίσω στην αφετηρία της Μεταπολίτευσης - σε μια στιγμή μετάβασης και μετασχηματισμού, που όλα έμοιαζαν ακόμα δυνατά, όσον αφορά τη δυνατότητα οικοδόμησης μιας πιο δίκαιης κοινωνίας. Είναι σημαντικό να επιστρέψουμε στο σημείο μηδέν έτσι ώστε να ιστορικοποιήσουμε όχι μόνο το φαινόμενο Μεταπολίτευση, αλλά και τις διασυνδέσεις του με την εποχή πριν από τον Ιούλιο του 1974. Προσεγγίζοντας το ’74 όχι ως αποκλειστικά πολιτικό γεγονός, αλλά εστιάζοντας στην κουλτούρα, την κατανάλωση, τη νεολαία και τις κινηματικές πρακτικές, εντοπίζει κανείς περισσότερες συνέχειες με τη δικτατορική περίοδο, παρά τομές. Οι αγωνιστικές παρακαταθήκες του ίδιου του Πολυτεχνείου κληροδότησαν στα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια το «συντακτικό» της πολιτικής διαμαρτυρίας, η οποία έφερε την ανεξίτηλη σφραγίδα και το τεράστιο βάρος του αντιδικτατορικού αγώνα, συνεχίζοντας να κατατρέχει κάθε είδους συλλογική διαμαρτυρία μέχρι σήμερα.

Οι αξιακές αναταράξεις που δημιούργησε η κρίση είναι λογικό να θέτουν υπό αμφισβήτηση τα κυρίαρχα αφηγήματα, τις πολιτισμικές γενεαλογίες και τους τρόπους εννοιολόγησης του παρελθόντος στο παρόν. Η επανεξέταση των πολιτικών συμπεριφορών, των πολιτισμικών αναλύσεων και των ταυτοτήτων που διαμορφώθηκαν μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1970 μέχρι την παρούσα συγκυρία είναι κάτι παραπάνω από θεμιτή. Αυτή όμως η νέα ηγεμονική ανάγνωση πριμοδοτεί αποκλειστικά αρνητικές κρίσεις, θέτοντας υπό καθολική αμφισβήτηση και όσα μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν κεκτημένα της περιόδου αυτής. Το ίδιο ισχύει και για την εν λόγω γενιά, που δαιμονοποιείται συνολικά χωρίς να θυμόμαστε τα στοιχεία εκσυγχρονισμού που κόμισε και τις πολλαπλές ρήξεις της με την συντηρητική και φοβική κοινωνία της μετεμφυλιακής Ελλάδας· καθώς και τη σχέση της με το χώρο των κοινωνικών δράσεων, των ριζοσπαστικών ιδεών, μιας παγκοσμιοτοπικής αντίληψης της κοινωνίας και της πολιτικής, μιας ρηξικέλευθης θέασης των έμφυλων σχέσεων κτλ. Όλα αυτά ήταν κεκτημένα αυτής της γενιάς που ξεχάσθηκαν στο πλαίσιο της επετειοποίησης και θεσμοποίησης του εν λόγω γεγονότος, που του στέρησαν κάθε είδος ριζοσπαστικότητας και καινοτομίας.

Τέλος, υποπίπτουμε στο κλασικό λάθος του να εστιάζουμε στους λεγόμενους “επώνυμους” του Πολυτεχνείου και στα στελέχη που πρωταγωνίστησαν στη διαμαρτυρία και πέρασαν στην επαγγελματική πολιτική και σε θέσεις εξουσίας στην ελληνική κοινωνία, ξεχνώντας το ρόλο των απλών στελεχών - ανθρώπων που είτε δεν έγιναν γνωστοί, είτε χάθηκαν στη συνέχεια, επιλέγοντας τη μη εξαργύρωση της δράσης τους. Για κάθε επώνυμο υπάρχουν δεκάδες άλλοι που έπεσαν στην αφάνεια μετά την πρόσκαιρη ανάδειξη τους στο προσκήνιο. Δεν κατανοώ, λοιπόν, γιατί θα πρέπει να θεωρηθούν υπόλογοι για οτιδήποτε μεμπτό συνέβη στην ελληνική κοινωνία ή για την όποια διαχείριση της μνήμης της συγκεκριμένης γενιάς πραγματοποιήθηκε μέσα στα επόμενα χρόνια.

Στο βιβλίο σας επιχειρείτε να εντάξετε την φοιτητική κινητοποίηση στα χρόνια της δικτατορίας στο ευρύτερο πολιτικό και πολιτιστικό κλίμα των εξεγέρσεων αυτού που αποκαλείτε «μακρά δεκαετία του ‘60». Μια από τις βασικές θέσεις μάλιστα είναι ότι η ελληνική νεολαία αφουγκράστηκε το «κλίμα του ‘68», την ίδια στιγμή όμως το επανερμήνευσε και το προσάρμοσε στις ανάγκες της δικής της δράσης και στην ιδιαιτερότητα των ελληνικών συνθηκών. Μπορείτε να μας περιγράψετε αυτή τη διαδικασία δημιουργικής οικειοποίησης; Τι είναι εκείνο που εντάσσει και τι εκείνο που διακρίνει την ελληνική περίπτωση από τα αντίστοιχα κινήματα της περιόδου σε άλλες χώρες;

Ένα από τα εφαλτήρια για τη συγγραφή του βιβλίου ήταν η επιθυμία μου να ξεπεράσω την διαφοροποίηση ανάμεσα σε θεωρίες που υποστηρίζουν την «Ελληνική μοναδικότητα» όσον αφορά την ευρωπαϊκή εξελικτική πορεία, από τη μια, και τις θεωρίες που υποστηρίζουν ότι η Ελλάδα είναι κατά κάποιο τρόπο ένας κρυφός πρωτοπόρος των ευρωπαϊκών εξελίξεων, από την άλλη. Η αντιπαραβολή της γενιάς του Πολυτεχνείου με το γενικότερο ευρωπαϊκό κλίμα του ΄68 γίνεται σε μια προσπάθεια να γεφυρωθεί το χάσμα μεταξύ της αντίληψης που θέλει τη γενιά του Πολυτεχνείου του 1973 να αποτελεί τον «ελληνικό Μάη του΄68», πρεσβεύοντας μια κάποια συνέπεια με την ευρωπαϊκή εμπειρία, και της ανάλυσης που επιμένει στη μοναδικότητα της ελληνικής περίπτωσης. Η προσωπική μου εκτίμηση είναι ότι το ελληνικό φοιτητικό κίνημα δεν αποτέλεσε ένα υποδειγματικό κίνημα διαμαρτυρίας αλλά ούτε κι ένα φαινόμενο τελείως αποκομμένο από τη γενικότερη φοιτητική αναταραχή της εποχής. Θα έλεγα πως η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση: επρόκειτο για ένα ξεχωριστό κίνημα που όμως αποτελούσε μέρος ενός γενικότερου παραδείγματος· ήταν ένας αντικατοπτρισμός της ευρωπαϊκής εμπειρίας χωρίς τον ξεκάθαρο πρωτοποριακό χαρακτήρα της, λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών που επικρατούσαν στη χώρα. Η αντιπαράθεση, λοιπόν, της ελληνικής περίπτωσης με νεανικές εξεγέρσεις και σε άλλες χώρες μας βοηθά να κατανοήσουμε πως ανήκε στον ευρύτερο κύκλο διαμαρτυρίας του ’68 με τον οποίο μοιραζόταν κοινές αναφορές (βιβλία, ταινίες, μουσική) αλλά και ένα παρόμοιο ιδεολογικό παράδειγμα, που είχε να κάνει με την άνοδο της Νέας Αριστεράς αλλά και των λεγόμενων αριστεριστών. Η μεγάλη διαφορά άπτεται της ύπαρξης ενός αυταρχικού καθεστώτος που καταπατούσε βασικές ελευθερίες, παρά τη «φιλελευθεροποίηση» του, και της γενικευμένης αίσθησης ότι επρόκειτο για έναν αγώνα ζωής και θανάτου, όπως συνέβη σε χώρες όπως η Τσεχοσλοβακία, το Μεξικό, η Χιλή ή η Ταϋλάνδη. Όσον αφορά την πολιτιστική οικειοποίηση, διακρίνω μια σχεδόν μιμητική σχέση με τα νεολαιίστικα κινήματα του εξωτερικού και μια τάση πολιτισμικής μεταβίβασης των πολιτικών και πολιτισμικών ερεθισμάτων από άλλες χώρες, όπως η Γαλλία, η Ιταλία και οι ΗΠΑ. Εδώ δεν αναφέρομαι σε κάποιου είδους «πηθικσιμό» αλλά σε μια πολύ δημιουργική οικειοποίηση με στοιχεία εμπρόθετης δράσης.

Για παράδειγμα, ταινίες όπως το «Γούντστοκ» ή το «Φράουλες και Αίμα» στάθηκαν αφορμή για διαδηλώσεις, με τους νέους να προχωρούν σε ένα είδος επιτέλεσης των τεκταινόμενων στη μεγάλη οθόνη, εντάσσοντας κατ’αυτόν τον τρόπο τη διαμαρτυρία τους μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο των σίξτις. Αυτή η τάση ταύτισης με τις εξελίξεις στον έξω κόσμο, προδίδει την πεποίθηση των ίδιων των αντιδικτατορικών φοιτητών πως αποτελούσαν μέρος ενός ευρύτερου διεθνούς αγώνα, με κοινά σύμβολα, κοινά διαβάσματα και ακούσματα, αλλά και έναν κοινό εχθρό: τον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό. Τέλος, στοιχεία του λεγόμενου τριτοκοσμισμού, που αντιλαμβάνονταν τα κατα τόπους αυταρχικά καθεστώτα ως φορείς νεο-αποικιοκρατίας, απαντώνται και στην Ελλάδα της εποχής, όπως και αλλού.

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία της μελέτης σας αφορά την σημασία της διάκρισης των γενεών και ειδικότερα τη διάκριση της «Γενιάς του Ζήτα» -όπως αποκαλείτε τη γενιά που είχε πολιτική δράση και στην προδικτατορική περίοδο- από τη νέα γενιά φοιτητών –τη «Γενιά του Πολυτεχνείου»- που δραστηριοποιήθηκε από το 1971. Ποια είναι τα στοιχεία (πολιτικά, κοινωνικά, πολιτιστικά) που διακρίνουν τις δύο γενιές και γιατί θεωρείτε σημαντικό αυτόν τον διαχωρισμό για την κατανόηση των γεγονότων της περιόδου;

Μια μεγάλη διαφορά έχει να κάνει με την ταξική σύνθεση και τις οικογενειακές πολιτικές καταβολές. Σε πολιτικό επίπεδο, η γενιά του Ζ, όπως την αποκαλώ δεδομένου ότι η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη ήταν το πολιτικό γεγονός που την καθόρισε, αποτελούνταν κυρίως απο τους “συνήθεις ύποπτους” - κοινώς παιδιά αριστερών οικογενειών με ιστορικό διώξεων. Σε αντίθεση με αυτούς, η νέα γενιά που αναδύθηκε στα χρόνια της χούντας αριθμούσε πολλά στελέχη με πολιτικές ή ταξικές καταβολές που έρχονταν σε σύγκρουση με το αριστερό παράδειγμα του φοιτητικού ακτιβισμού της εποχής – κοινώς, ήταν συχνά παιδιά αστικών, εθνικοφρόνων, και ενίοτε στρατιωτικών οικογενειών, με σαφείς συντηρητικές θέσεις. Η πολιτικοποίηση αυτής της φοιτητικής ελίτ υπαγορευόταν από την απογοήτευση που είχε προκαλέσει η ύπαρξη του αυθαίρετου και βίαιου καθεστώτος. Αντίθετα με τους Λαμπράκηδες που χαρακτηρίζονταν έντονα από την προδικτατορική εποχή, η νέα αυτή γενιά επέλεξε διαφορετικούς τρόπους δράσης, συνέβαλε στο άνοιγμα του καθεστώτος και απέβλεπε στη μαζική διαμαρτυρία αντί της ατομικής μυστικής δράσης, εκμεταλλευόμενη καλύτερα τα κενά και τις ασυνέχειες της Χούντας, κατα τη διάρκεια της οποίας ενηλικιώθηκε.

Αντιθέτως, όταν έγινε το πραξικόπημα τον Απρίλιο του 1967 η γενιά του Ζ είχε ήδη εξαντλήσει την δημιουργικότητα της στα χρόνια πρίν τη δικτατορία και αδυνατούσε να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες που επέβαλε το νέο καθεστώς. Θα πρέπει να αναφερθούμε και στην αυξανόμενη παρουσία γυναικών στη γενιά του Πολυτεχνείου, και μάλιστα συχνά με ηγετικό ρόλο – γεγονός με προεκτάσεις και στο πεδίο των έμφυλων σχέσεων, όπου παρατηρείται μεγαλύτερη χαλαρότητα σε σύγκριση με τον κοινωνικό συντηρητισμό των Λαμπράκηδων. Και σε επίπεδο εμφάνισης ακόμα οι νέοι της δεύτερης γενιάς ριζοσπαστικοποιούνται, υιοθετώντας το ανατρεπτικό, νεανικό λουκ με στοιχεία αντικουλτούρας (αμπέχωνα, μακριά μαλλιά, γένια) σε αντίθεση με τους προηγούμενους που φορούσαν ακόμα σακάκια και γραββάτες. Συμπερασματικά, κρίνω πως ο συγκρουσιακός κύκλος που είχε ξεκινήσει στις αρχές του 60 και ίσως και νωρίτερα, τη δεκαετία του 50 για το Κυπριακό, διακόπτεται βίαια το ’67, για να τον διαδεχτεί ένας ολότελα νέος κύκλος διαμαρτυρίας που θα διαρκέσει μέχρι και τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης.

Δίνετε ιδιαίτερη έμφαση στο πολιτιστικό στοιχείο και στη διαπλοκή του με το πολιτικό για τη διαμόρφωση της φοιτητικής αντίστασης απέναντι στη δικτατορία. Αναφέρεστε μάλιστα σε «στοιχεία που συνδέουν την κουλτούρα με την πολιτική, το δημόσιο με το ιδιωτικό» ή ακόμη σε μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στον πολιτισμό και την πολιτική, που δημιούργησε έναν νέο «τρόπο ζωής» ο οποίος καθόρισε εν πολλοίς το αριστερό παράδειγμα της εποχής. Γιατί θεωρείτε κρίσιμο αυτό το στοιχείο;

Οι πολιτισμικές αντιστάσεις στις οποίες επικεντρώνομαι ήταν εξόχως και πολύ άμεσα πολιτικές – είτε αυτό είχε να κάνει με τις εκδόσεις και το πολιτικό βιβλίο, με τις κινηματογραφικές λέσχες και τις συζητήσεις με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο, τις διαμαρτυρίες του Β’ εξώστη στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, την «ομοιοπαθητική» χρήση της παράδοσης από μουσικούς όπως ο Διονύσης Σαββόπουλος ή η Μαρίζα Κωχ, είτε, τέλος, με τις πολιτικές παρεμβάσεις του Ελεύθερου Θεάτρου. Ο ρόλος των διαφόρων πολιτισμικών εκφάνσεων στη διάδοση της διαμαρτυρίας ήταν πολλαπλός, συμβάλλοντας τα μέγιστα στη δημιουργία μιας νέας πολιτικής συνειδητοποίησης και νέων, ριζοσπαστικών συλλογικών ταυτοτήτων. Είναι ένα κρίσιμο στοιχείο γιατί κατά τη γνώμη μου δημιουργούσε ακριβώς μια κοινή «δομή της αίσθησης» που ξεπερνούσε ιδεολογικοπολιτικές διαφορές.

Θυμίζω πως οι μεγάλες κόντρες μεταξύ πολιτικών οργανώσεων δεν ξεκινάνε στη Μεταπολίτευση, αλλά μέσα στην ίδια τη Χούντα. Άρα οι κοινές αναφορές δημιουργούν το κοινό πλαίσιο το οποίο λειτουργούσε ως ενοποιητικό στοιχείο. Επίσης, οι πολιτισμικές ροές από το εξωτερικό είναι ένα επιπλέον στοιχείο που φέρνει το ελληνικό κίνημα κοντά στα αντίστοιχα του εξωτερικού και σε πολιτικό επίπεδο. Ορισμένες μορφές αντικουλτούρας, και κυρίως η εμφάνιση των λεγόμενων «κουλτουριάρηδων» χαρακτηρίζουν τη συγκρότηση των νέων συλλογικών ταυτοτήτων και των ποικιλλόμορφων αντιστάσεων τους και στο πλαίσιο της καθημερινότητας, που βλέπω ανθρωπολογικά ως έναν νέο τρόπο ζωής. Σ’αυτό το πλαίσιο, μικρές, προσωπικές αντιστάσεις δημιούργησαν μικρούς, αλλά σημαντικούς, θήλακες ελευθερίας.

Ένα βασικό τμήμα της μελέτης σας αποτελείται από τις προσωπικές ιστορίες ορισμένων εκ των πρωταγωνιστών της περιόδου, έτσι όπως τις καταγράψατε μέσα από προφορικές συνεντεύξεις. Ποιες δυσκολίες αντιμετωπίσατε σε αυτό το εγχείρημα; Πως αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι που έζησαν τα γεγονότα ένα τόσο φορτισμένο παρελθόν;

Η μνήμη προσαρμόζεται διαρκώς στις παρούσες συνθήκες και εξαρτάται από τις ποικίλλες διαμεσολαβήσεις από τη στιγμή του γεγονότος μέχρι τη στιγμή της αφήγησης. Στην έρευνά μου, προσπάθησα να διακρίνω στις μαρτυρίες τις συγκεκριμένες (και συχνά επαναλαμβανόμενες) αφηγηματικές δομές, τους συνειρμούς, τις παραλείψεις, τις επαναλήψεις. Κατά συνέπεια, στόχος μου δεν ήταν να εξετάσω μόνο τα γεγονότα, αλλά και να ερευνήσω την ψυχολογική και τη συμβολική διάστασή τους: το ασυνείδητο, το φαντασιακό, τις προβολές, τις υπεραναπληρώσεις και τις απορρίψεις των δρώντων υποκειμένων. Θέλησα, επίσης, να εντάξω τις μαρτυρίες στις κοινωνικές διαδικασίες και στα κατάλληλα συμφραζόμενα, υιοθετώντας την πολιτισμική ανάλυση. Επιπλέον, η εστίαση μου στην υποκειμενικότητα των φοιτητών της εποχής εκθέτει τις εντάσεις αναμεσα στην ιστορική εμπειρία και τη μνήμη, το παρελθόν και το παρόν - μια σχέση που ούτως ή άλλως νοηματοδοτείται και φορτίζεται από τη χρονική συγκυρία στην οποία γίνεται η έρευνα.

Εδώ αντιμετώπισα τα προβλήματα που βρίσκουν μπροστά τους όλοι οι προφορικοί ιστορικοί. Ένα από αυτά είναι, όπως ήδη ανέφερα, ο έντονος παροντισμός της μαρτυρίας που διαμεσολαβείται πάντα από το τώρα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η υπόθεση της δίκης της 17 Νοέμβρη ήταν από τα γεγονότα που φόρτισαν ιδιαίτερα την προσπάθεια εντοπισμού πληροφορητών με παράνομη δράση και κυρίως με συμμετοχή σε «δυναμικές ενέργειες» τα χρόνια της δικτατορίας. Έντονη φόρτιση όμως υπήρχε και σε σχέση με τον «άλλο» μέσα στο φοιτητικό κίνημα, όπως προσπάθησα να καταδείξω μέσα από την αδυσώπητη κριτική που αρθρώνεται ακόμα και σήμερα για τις αντίπαλες οργανώσεις και τις πρακτικές τους. Πολλές φορές εντόπισα ατόφια στοιχεία της ταυτότητας της εποχής εκείνης τα οποία επιζούν ακόμα – είναι αυτό που ονομάζεται «παγίωση» ή «σκλήρυνση της υποκειμενικότητας», η οποία έρχεται συχνά σε μεγάλη αντίθεση με μετατοπίσεις των υποκειμένων σε άλλα επίπεδα, όπως για παράδειγμα το πολιτικό. Τέλος, ένα αρκετά μεγάλο πρόβλημα με ανθρώπους που είναι συνηθισμένοι να αρθρώνουν έναν δημόσιο λόγο σε σχέση με την εμπειρία τους είναι πως συχνά αυτός γίνεται στερεοτυπικός και επαναλαμβανόμενος με αποτέλεσμα να είναι εξαιρετικά δύσκολο να προσεγγίσει κανείς το αυθεντικό βίωμα.

Στον πρόλογο του βιβλίου, ασκείτε έντονη κριτική σε μια αναθεωρητική οπτική που αναπτύχθηκε με την οικονομική κρίση και που –όπως σημειώνετε- «τείνει να μετατρέψει το Πολυτεχνείο από ένα γενικά αποδεκτό ‘τόπο μνήμης’ μετά τη Χούντα σε διχαστικό μνημονικό γεγονός», πλήττοντας έτσι τα θεμέλια της μεταδικτατορικής συλλογικής μνήμης. Ποιοι είναι κατά την άποψή σας οι κίνδυνοι μιας τέτοιας οπτικής; Πως επηρέασε η οικονομική κρίση τις συλλογικές αναπαραστάσεις και το συμβολικό φορτίο του Πολυτεχνείου;

Οι αξιακές αναταράξεις που προκάλεσε η οικονομική και πολιτική κρίση κλόνισαν όλα τα αφηγήματα, με αποτέλεσμα να συμπαρασύρουν βεβαίως και αυτό σε σχέση με το Πολυτεχνείο. Θυμίζω πως το τελευταίο ήταν το νομιμοποιητικό γεγονός της μετάβασης στη δημοκρατία με τις πρώτες δημοκρατικές εκλογές να λαμβάνουν χώρα ένα χρόνο μετά, στις 17 Νοεμβρίου του 1974, όπου οι τρεις μέρες της εξέγερσης ξέπλυναν ουσιαστικά την απάθεια ενός μεγάλου μέρους της ελληνικής κοινωνίας κατά τη διάρκεια της επταετίας. Γι’αυτό είναι εντυπωσιακό ότι αυτός ο μέχρι πρότινος κοινά αποδεκτός «τόπος μνήμης» μετατράπηκε τα τελευταία χρόνια σε μετωνυμία της ίδιας της Μεταπολίτευσης και σε διχαστικό μνημονικό γεγονός. Όπως ακριβώς η γενιά του ’68 στη Γαλλία ή την Ιταλία, το «Πολυτεχνείο» έγινε το βολικό εξιλαστήριο θύμα και θεωρήθηκε υπεύθυνο για όλα τα κακώς κείμενα της ελληνικής κοινωνίας. Το χειρότερο είναι πως πολιτικοί επιστήμονες και ιστορικοί αρθρώνουν ένα λόγο που συμφωνεί με αξιολογικές κρίσεις τέτοιου είδους και μάλιστα επαυξάνει, γεγονός που βρίσκω άκρως προβληματικό. Φτάσαμε να υιοθετούμε την ανιστορική και αντιπραγματική θεωρία πως τα πράγματα θα είχαν εξελιχθεί καλύτερα αν το Πολυτεχνείο δεν είχε συμβεί καν, γιατί δε θα είχε πέσει ο Παπαδόπουλος, θα ολοκληρωνόταν η ελεγχόμενη φιλελευθεροποίηση και θα γίνονταν οι εκλογές του ’74. Τέλος, σύμφωνα με αυτό το αφήγημα δε θα είχε χαθεί και η Κύπρος. Προσωπικά όμως δεν πιστεύω σε τέτοιου είδους εκ των υστέρων κρίσεις γιατί κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά «τι θα είχε συμβεί αν...». Επίσης τονίζω στο βιβλίο τον κομβικό ρόλο που διαδραμάτισε το Πολυτεχνείο στο να ακυρωθεί το πείραμα Μαρκεζίνη που θα είχε μετατρέψει κατά πάσα πιθανότητα την Ελλάδα σε μια κηδεμονευομένη «δημοκρατία», τύπου Τουρκίας ή Χιλής. Η αφύπνιση της κοινωνίας – αυτό που αργότερα στη δεκαετία του 80 και την Ανατολική Ευρώπη θα ονομάζονταν «κοινωνία των πολιτών» – ήταν μια απόλυτα θετική αντίδραση, και όσοι προσπαθούν να την παρουσιάσουν ως αρνητική εξέλιξη, δείχνουν μια έντονη αδυναμία κατανόησης του τρόπου με τον οποίο λειτουργούν τα κινήματα «από τα κάτω» και του ρόλου της ενδεχομενικότητας στο κοινωνικό γίγνεσθαι.

Από την άλλη, έχουμε έναν κόσμο που ξανανακαλύπτει το Πολυτεχνείο μέσα από την κρίση και μέσα από τα σημερινά κοινωνικά κινήματα – όπως για παράδειγμα οι «αγανακτισμένοι» που επανέφεραν στο προσκήνιο το πασίγνωστο σύνθημα «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία», προσθέτοντας το φαινομενικά ανιστορικό «Η Χούντα δεν τελείωσε το 73». Όμως πέρα από την ευκολία της ρίμας, που έχει δεχθεί μεγάλη κριτική, ίσως το ’73 λειτουργεί καλύτερα και στο συμβολικό επίπεδο ως ορόσημο της πολιτειακής αλλαγής και έτσι πέρασε στο συλλογικό φαντασιακό, σε αντίθεση με τον Ιούλιο του 74 με το οποίο λίγοι από τους νεότερους ταυτίζονται σε επίπεδο συμβόλων. Αυτά τα κινήματα, λοιπόν, επανέφεραν το αυταρχικό παρελθόν και την κομβικότητα του Πολυτεχνείου στο προσκήνιο, σε πείσμα, αν θέλετε, των ακαδημαϊκών μελετητών που προσπαθούν να το τακτοποιήσουν σε κουτάκια. Εδώ, το ενδιαφέρον στοιχείο είναι πως, αντί για την “ταφή” του παρελθόντος, παρατηρούμε το ακριβώς αντίθετο φαινόμενο, με τους φορείς των κινημάτων να λειτουργούν εν μέρει και ως ιστορικοί που ξεθάβουν το άβολο παρελθόν· για να θυμηθούμε τη ρήση του γνωστού γάλλου ιστορικού Πιέρ Νορά «το καθήκον της ενθύμησης καθιστά τον καθένα ιστορικό». Παρ’όλα αυτά, βέβαια, ο ιστορικός οφείλει να καταγράψει τις χρήσεις και τις επαναχρήσεις αυτού του παρελθόντος και την τεράστια συλλογική ανάγκη για ταύτιση με σημαντικές ιστορικές στιγμές, αλλά και να τονίσει τη μεγάλη σημειολογική και πραγματική απόσταση που χωρίζει το τότε με το τώρα.

Οι πιο πρόσφατες Ειδήσεις

Διαβάστε πρώτοι τις Ειδήσεις για ό,τι συμβαίνει τώρα στην Ελλάδα και τον Κόσμο στο thetoc.gr