Η φιλελεύθερη δημοκρατία σε κρίση;

Πριν από 25 χρόνια, ο Φαρίντ Ζακάρια προειδοποίησε για μια νέα και αυξανόμενη απειλή: την έφοδο της «ανελεύθερης δημοκρατίας» σε όλο τον κόσμο. Δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις παραβίαζαν τις φιλελεύθερες αρχές, περιφρονούσαν το κράτος δικαίου και στερούσαν τους πολίτες τους από βασικά δικαιώματα και ελευθερίες.

Σήμερα, πολλοί πιστεύουν ότι βρισκόμαστε στο κατώφλι μιας υπαρξιακής κρίσης. Η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι πιο κοντά στην κατάρρευση απ’ όσο νομίζουμε, έγραψε ο Εντουαρντ Λιους στους Financial Times. Στο καινούργιο της βιβλίο, η αμερικανίδα πρώην υπουργός Εξωτερικών Μαντλίν Ολμπράιτ φτάνει να προειδοποιεί ότι αναβιώνει ο φασισμός.

Σε κίνδυνο βρίσκεται κατά γενική ομολογία και η αμερικανική δημοκρατία. Ο Economist χαρακτήρισε τις ΗΠΑ «ατελή δημοκρατία». Οι Αμερικανοί χάνουν το ενδιαφέρον τους για τα παραδοσιακά τους ιδεώδη. Ο φιλελευθερισμός απέτυχε, γράφει ο Πάτρικ Ντενίν. Το πρόβλημα, σημειώνει ο Ντέιβιντ Μπρουκς στους New York Times, είναι ότι οι φιλελεύθεροι ξέχασαν πώς να υπερασπίζονται τις «φιλελεύθερες δημοκρατικές αξίες». Πρέπει λοιπόν να επιστρέψουν στις πρώτες αξίες. Πρέπει να θυμηθούν τον «κανόνα της φιλελεύθερης δημοκρατίας».

Το κακό είναι ότι δεν γνωρίζουμε καν τι είναι η φιλελεύθερη δημοκρατία. Οι διάφοροι συγγραφείς και αναλυτές χρησιμοποιούν διαφορετικούς ορισμούς αυτού του όρου. Πώς να κάνουμε μια συζήτηση για τη φιλελεύθερη δημοκρατία αν δεν μιλάμε για το ίδιο πράγμα;

Ένα συνηθισμένο λάθος είναι ότι συγχέουμε τον φιλελευθερισμό με τη δημοκρατία. Οι δύο έννοιες δεν είναι συνώνυμες. Για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας τους, δεν ήταν καν συμβατές. Από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων, «δημοκρατία» σημαίνει «διοίκηση από τον λαό». Ορισμένοι ερμήνευσαν αυτή την έννοια ως άμεση πολιτική συμμετοχή όλων των αρρένων πολιτών. Αλλοι την εξέλαβαν ως ένα αντιπροσωπευτικό σύστημα που στηρίζεται στην ψήφο όλων των αρρένων πολιτών. Ακόμη και τον 19ο αιώνα, πάντως, οι περισσότεροι φιλελεύθεροι έβλεπαν εχθρικά την ίδια την έννοια της δημοκρατίας, καθώς την ταύτιζαν με το χάος και τον νόμο του πλήθους. Ο φιλελευθερισμός επινοήθηκε αρχικά για την αναχαίτιση της δημοκρατίας.

Πράγματι, οι ιδρυτές του φιλελευθερισμού δεν ήταν δημοκράτες. Ο Μπενζαμέν Κονστάν συνέδεε το δικαίωμα ψήφου και την κατοχή αξιώματος με αυστηρούς όρους που είχαν σχέση με την περιουσία. Η γαλλική επανάσταση έδειξε σε φιλελεύθερους όπως εκείνος ότι οι πολίτες δεν ήταν έτοιμοι για πολιτικά δικαιώματα. Κάτω από την πίεσή τους, το κράτος δικαίου ανεστάλη, οι «εχθροί του λαού» στέλνονταν στην γκιλοτίνα, τα δικαιώματα παραβιάζονταν. Η πιο δημοκρατική φάση της επανάστασης ήταν και η πιο αιματηρή.

Ο δεσποτισμός του Ναπολέοντα, που νομιμοποιήθηκε επανειλημμένα από ψηφοφορίες με τη συμμετοχή αρρένων πολιτών, επιβεβαίωσε τους φόβους των φιλελεύθερων για τη δημοκρατία. Η δημοτικότητα του αυτοκράτορα απέδειξε ότι οι γάλλοι πολίτες είχαν προτίμηση για αυταρχικούς ηγέτες και ήταν ευάλωτοι στην προπαγάνδα. Νέες λέξεις, όπως «δημοκρατικός δεσποτισμός», «βοναπαρτισμός» ή «καισαρισμός», επινοήθηκαν για να χαρακτηρίσουν το ψευδο-δημοκρατικό του καθεστώς. Ο Κονστάν το χαρακτήρισε «σφετερισμό». ΟΙ «σφετεριστές» χρησιμοποιούν ψέματα και προπαγάνδα για να κατασκευάζουν υποστήριξη. Συγκροτούν συμμαχίες με θρησκευτικές αρχές για να ενισχύουν τα καθεστώτα τους. Παρασύρουν τις χώρες τους σε άχρηστους πολέμους για να αποπροσανατολίζουν τους πολίτες, την ώρα που εκείνοι ενισχύουν την εξουσία τους και γεμίζουν τις τσέπες τους. Και το χειρότερο απ’ όλα είναι ότι διαφθείρουν τους πολίτες πείθοντάς τους να λάβουν μέρος στα ψέματά τους.

Σοβαρές επιφυλάξεις για τη δημοκρατία είχε και ο Αλεξίς ντε Τοκβίλ. Δύο ακόμη γαλλικές επαναστάσεις, το 1830 και το 1848, και ένας ακόμη Ναπολέων, του προκάλεσαν βαθιά κατάθλιψη, καθώς απέδειξαν ότι οι μάζες αποτελούν εύκολη λεία για τους δημαγωγούς και τους επίδοξους δικτάτορες. Η δημοκρατία προήγαγε μια καταστροφική μορφή ατομικισμού, μια άλλη λέξη για τον εγωισμό στο λεξικό του Τοκβίλ.

Οι πρώτοι φιλελεύθεροι όπως ο Κονστάν και ο Τοκβίλ προβληματίστηκαν πολύ για τους κινδύνους της δημοκρατίας. Έπρεπε να τεθούν όρια στην κυριαρχία των πολιτών, έπρεπε να διαφυλαχθούν το κράτος δικαίου και τα ατομικά δικαιώματα. Οι χρηστοί νόμοι δεν θα ήταν όμως ποτέ αρκετοί, αφού ένας δημοφιλής ισχυρός άνδρας εύκολα θα τους διέστρεφε ή απλώς θα τους αγνοούσε. Η επιβίωση των φιλελεύθερων δημοκρατιών προϋπέθετε πολιτικά εκπαιδευμένους πολίτες. Ο Κονστάν περιόδευε στη Γαλλία μιλώντας στους πολίτες για τις συνταγματικές αρχές, τα δικαιώματά τους και τις υποχρεώσεις τους. Δημοσίευε άρθρα, εκφωνούσε λόγους με αυτό το περιεχόμενο. Αγωνίστηκε γενναία για την ελευθερία του Τύπου.

Και οι δύο άνδρες πίστευαν επίσης ότι η επιβίωση της φιλελεύθερης δημοκρατίας εξαρτάται από ορισμένες ηθικές αξίες. Ο Τοκβίλ μιλούσε για τη «δημόσια ηθική» και τη «δημόσια αρετή». Ο Κονστάν ανησυχούσε για την ηθική απάθεια και τον εγωισμό που έβλεπε γύρω του. Μόνο οι δικτάτορες κέρδιζαν από αυτά.

Πώς να αντιμετωπιστεί η ηθική κατάπτωση; Αναγκαία είναι η στράτευση των ελίτ. Οι «πεφωτισμένες τάξεις» και οι «άνθρωποι με καλές προθέσεις» πρέπει να γίνουν «ιεραπόστολοι της αλήθειας», έγραψε ο Κονστάν. Αυτό που χρειάζεται είναι να εκπαιδευτεί η δημοκρατία, είπε ο Τοκβίλ. Είναι το βασικό καθήκον που έχουν σήμερα οι ηγέτες της κοινωνίας.

Αποτελεί θλιβερό σημείο των καιρών ότι αυτές οι δηλώσεις μοιάζουν σήμερα τόσο αφελείς και κούφιες. Η αλήθεια είναι ότι έχουμε πολλά να μάθουμε από τους ιδρυτές του φιλελευθερισμού, που έζησαν τότε μια άλλη υπαρξιακή κρίση. Γνώριζαν την τάση των δημοκρατιών να γίνονται ανελεύθερες. Ας διδαχθούμε από τα μαθήματά τους.

(*) Η Ελενα Ρόουζενμπλατ είναι καθηγήτρια ιστορίας στο Graduate Center του City University της Νέας Υόρκης. Προσεχώς θα κυκλοφορήσει το βιβλίο της «Η χαμένη ιστορία του φιλελευθερισμού: από την αρχαία Ρώμη στον 21ο αιώνα».

(Πηγή: Τhe Guardian/ΑΠΕ-ΜΠΕ)

------

Στην ιστοσελίδα μας φιλοξενούνται όλες οι απόψεις που σέβονται τη δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τον πολιτισμό και την αισθητική. Οι γνώμες των αρθρογράφων είναι ενυπόγραφες και προσωπικές και δεν ταυτίζονται απαραίτητα με την άποψη του TheToc.gr.

Οι πιο πρόσφατες Ειδήσεις

Διαβάστε πρώτοι τις Ειδήσεις για ό,τι συμβαίνει τώρα στην Ελλάδα και τον Κόσμο στο thetoc.gr