Χρονικό μεγάλης τραγωδίας

Η ιστορική καταστροφή (για να παραπέμψω στον Στάθη Καλύβα) ερεθίζει πολύ πιό έντονα το νου και την καρδιά από τον ιστορικό θρίαμβο. Με αυτήν την έννοια, το 1922 μάς αγγίζει, μάς παθιάζει, περισσότερο από το 1821.

Πώς νοιώθουμε το ’21; Ως την αφετηρία της σύγχρονης ύπαρξής μας. Και εάν μελετώντας ανακαλύπτουμε σκοτεινές πτυχές και διχασμούς και εμφύλιους και ξένες επεμβάσεις και κηδεμονίες, η επίγευση δεν αλλάζει. Με εκείνα και με τα άλλα, τα καταφέραμε. Το ακρωτήριο του Αίμου, η από χιλιάδων ετών Ελλάδα, έδιωξε τους Οθωμανούς και ξαναμπήκε ορμητικά στον "κατάλογο των εθνών", "όπου ήτανε σβησμένη και χαμένη" όπως το διατυπώνει ωραία ο Μακρυγιάννης.

Το ’22 όμως; Η μέγιστή μας συμφορά, που μόνο με την Άλωση της Πόλης μπορεί να συγκριθεί; Και η οποία ακολούθησε -τραγική ειρωνεία- τη Συνθήκη των Σεβρών, που εν πολλοίς δικαίωνε τους εθνικούς μας πόθους;

Δεν θα ξεχάσω ποτέ τον χάρτη στο γραφείο της πρώτης μου εκδότριας, της μεγάλης κυρίας των γραμμάτων μας Μάνιας Καραϊτίδη. Εικόνιζε την Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών, που είχε προκύψει το 1919 και περιελάμβανε τη Βόρεια Ήπειρο, τη Θράκη μέχρι τα Στενά σχεδόν, την Ίμβρο και την Τένεδο, πολλά από τα Δωδεκάνησα. Κυρίως δε το βιλαέτι της Σμύρνης, της όμορφης κοσμοπολίτισσας "Γκιαούρ Ιζμίρ", που αποτελούσε καρφί στο μάτι τού τουρκικού σωβινισμού. Κοιτάζοντας τον χάρτη εκείνο, δεν μπορούσα παρά να αναπολώ τι είχαμε και τι χάσαμε. Ή ορθότερα τι παραλίγο -πόσο παραλίγο;- θα κερδίζαμε...

Δεν χρειάζεται να προέρχεσαι από Μικρασιάτες για να συγκινηθείς. Η Σμύρνια, ίσα-ίσα, γιαγιά μου, ο Μουδανιώτης παππούς μου δεν καταδέχονταν στις διηγήσεις τους τον θρήνο. Σπανίως μού μετέφεραν την άφατη οδύνη του ξεριζωμού. Την επιτυχημένη μεταφύτευση τους τόνιζαν και καμάρωναν, πώς πρόκοψαν και άνθισαν και καρποφόρησαν στη δώθε όχθη του Αιγαίου, μαζί με μυριάδες άλλους πρόσφυγες. Δεν είχαν λησμονήσει. Αλλά δεν είχαν και καθηλωθεί στο τραύμα.

Το τι και πώς συνέβη το έμαθα κυρίως διαβάζοντας.

Το "Χρονικόν Μεγάλης Τραγωδίας" του δημοσιογράφου Χρήστου Αγγελομάτη, που γράφτηκε και κυκλοφόρησε το 1923, όταν τα γεγονότα ήταν εντελώς νωπά. Το ήδη κλασσικό -και αξεπέραστο μάλλον- "Ionian Vision”, που αφηγείται πλήρως και αντικειμενικώς, από τη σκοπιά ενός ξένου διπλωμάτη με θαυμαστή ενσυναίσθηση. Τού Μάικλ Λουέλιν Σμιθ. Και ασφαλώς τα λογοτεχνικά έργα. Το "Νούμερο 31328" του Ηλία Βενέζη. Τα "Ματωμένα Χώματα" της Διδώς Σωτηρίου. Αλλά και το "Middlesex” του ελληνικής καταγωγής Τζέφρι Ευγενίδης, ο οποίος -ανατρέχοντας στην καταγωγή του κεντρικού του χαρακτήρα- αναπαριστά γλαφυρότατα την Καταστροφή και ό,τι προηγήθηκε.

Το 2022 συμπληρώνεται αιώνας από το 1922. Εντυπωσιάζει πόσο οι Έλληνες εξακολουθούν να προβληματίζονται, συχνά και να παθιάζονται με τα όσα τότε παίχτηκαν και χάθηκαν.

Ορθώς δέχθηκε ο Βενιζέλος να αποβιβάσει στρατό στη Σμύρνη; Τι σήμαινε και πόσο στοίχισε η επιλογή του Αριστείδη Στεργιάδη ως ύπατου αρμοστή; Υπήρχε περίπτωση να κερδίσουμε το δημοψήφισμα που ήταν προγραμματισμένο για το 1924 και να ενσωματώσουμε επισήμως το βιλαέτι; Δικαιούνταν ο Ιωάννης Μεταξάς -ο λαμπρότερος, κατά γενική ομολογία, στρατιωτικός νους- να απέχει από την περιπέτεια της Μικράς Ασίας εφόσον δεν πίστευε στην αίσια έκβασή της; Ή καλώς τον αποκάλεσε ο Γεώργιος Βλάχος της "Καθημερινής" μικρό άνθρωπο; Εάν δεν είχε πεθάνει ο Βασιλιάς Αλέξανδρος και δεν είχε ηττηθεί ο Ελευθέριος Βενιζέλος στις εκλογές του 1920, θα καταφέρναμε να κρατήσουμε ένα προγεφύρωμα στη Μικρά Ασία, να απεμπλακούμε έστω σχετικά ανώδυνα; Πυροδότησαν οι όποιες θηριωδίες του προελαύνοντος ελληνικού στρατού το μίσος των Τούρκων, την εκδικητικότητα των Τσετών; Έπρεπε να εκτελεστούν οι Έξι ως συμβολική κάθαρση; Μήπως έτσι παρατάθηκε για άλλα δεκαπέντε χρόνια ο Εθνικός Διχασμός;

Από τα εναλλακτικά σενάρια που είχα κατά καιρούς την τύχη να ακούσω από ιστορικούς επιστήμονες, δύο με εντυπωσίασαν περισσότερο. Το πρώτο ισχυριζόταν ότι ακόμα και αν κρατούσαμε τη Σμύρνη -αποκομμένη προφανώς από τη μεγάλη ενδοχώρα της- οι Τούρκοι θα έπαυαν να τη χρησιμοποιούν ως λιμάνι και η πόλη μοιραία θα παρήκμαζε. Η δεύτερη πως εάν γραπωνόμασταν, με νύχια και με δόντια, στη Μικρασία για δεκαπέντε χρόνια, η Τουρκία θα συμμαχούσε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο με τον Άξονα. Και άρα, με τη συντριβή του ναζισμού το 1945, εμείς θα αποκομίζαμε ανυπολόγιστα κέρδη.

Εικοτολογίες θα πείτε. "What if” από εκείνα που συναρπάζουν την τέχνη, διόλου ωστόσο βοηθούν στην εξαγωγή έγκυρων και χρήσιμων συμπερασμάτων. Η Ιστορία -μικρή και μεγάλη- προχωράει ασύμμετρα, χαοτικά. Το "φαινόμενο της πεταλούδας" αποτελεί ίσως τον κυρίαρχο νόμο της.

Τι επιβιώνει μέσα μας απ’την Καταστροφή πέρα από τις πληροφορίες και τη γνώση; Κάποια κληρονομημένα αντανακλαστικά. Η συνείδηση πως ο κόσμος μας δεν είναι μήτε δεδομένος μήτε ασφαλής.

Το συνειδητοποίησα παρακολουθώντας την ταινία "Σμύρνη μου Αγαπημένη", απέναντι στην οποίαν η κριτική φάνηκε τόσο φειδωλή. Αδίκως, κατά τη γνώμη μου. Στη "Σμύρνη μου Αγαπημένη" αναπλάθονται με τρόπο πειστικό και συγκινητικό οι τελευταίες πράξεις του δράματος της Ιωνίας. Μπορείς βεβαίως να διατυπώσεις ενστάσεις. Να διαπιστώσεις ότι η σκηνοθεσία δεν είναι ευρηματική ούτε οι ερμηνείες ανυπέρβλητες. Ότι κοντολογίς δεν θα το ενέτασσες στα κινηματογραφικά αριστουργήματα. Και λοιπόν; Σημασία έχει πως εγώ τουλάχιστον ως θεατής ταυτίστηκα με τη μοίρα των ηρώων. Πως ανατρίχιασα όταν η οικογένεια που παραθέριζε τον Αύγουστο του 1922 στο Κορδελιό –"πόσο πεθύμησα έναν σις κιοφτέ!" λέει ο πατέρας- βρέθηκε, μια εβδομάδα μόλις αργότερα, πανικόβλητη να προσπαθεί να ξεφύγει από το μαχαίρι. Και έκλαψα με λυγμούς στο μαρτύριο του Μητροπολίτη. Στους φόνους των αθώων, που η αφέλεια τους ήταν απολύτως συγγνωστή. Στους βιασμούς των κοριτσιών.

Τι μένει ως συμπέρασμα; Πως "τα όμορφα χωριά, όμορφα καίγονται", όπως επιβεβαιώθηκε και σχετικά πρόσφατα, στη Γιουγκοσλαβία και στη Συρία, για να μείνουμε στη γειτονιά μας; Πως οι απαισιόδοξοι Εβραίοι της Ευρώπης του 1940 κατέληξαν εγκαίρως στο Μανχάτταν ενώ οι αισιόδοξοι στο Άουσβιτς; Ότι η ακριβότερη προίκα για τα παιδιά μας είναι η μόρφωση που θα τους εξασφαλίσουμε και η χρησιμότερη αρετή η προσαρμοστικότητα, το "όπου γης και πατρίς";

Πολλά έχουμε να κουβεντιάσουμε το 2022 με αφορμή το 1922. Πολλά να διδαχθούμε ακόμα.

Πηγή: capital

Οι πιο πρόσφατες Ειδήσεις

Διαβάστε πρώτοι τις Ειδήσεις για ό,τι συμβαίνει τώρα στην Ελλάδα και τον Κόσμο στο thetoc.gr