Οι κλέφτες του '21 και οι αντάρτες του ΕΛΑΣ

Η αναφορά του Νίκου Μανιού στους αγωνιστές του '21 και τους ηττημένους του εμφυλίου οπλαρχηγούς του Μωριά, ήταν φυσικά απλώς και μόνο η αφορμή για να συστήσω το εξαιρετικό βιβλίο του Mazower για την Ελληνική Επανάσταση. Αλλά με αφορμή αυτή την τόσο διαδεδομένη "αριστερή” εκδοχή της ιστορίας, που θέλει τους κλέφτες και τους αρματολούς τους "αδικημένους” του νέου ελληνικού κράτους, προς όφελος των προκρίτων και των παλαιών ελίτ της Οθωμανικής εποχής, με αφορμή την φαντασιακή αφήγηση, που θέλει τους αγωνιστές των ορέων στην ελληνική επανάσταση, να διαδέχονται έναν αιώνα μετά οι αντάρτες του ΕΛΑΣ, θυμήθηκα ένα άλλο συγκλονιστικό βιβλίο, που δυστυχώς έχει περάσει- όχι ανεξήγητα- σχετικά απαρατήρητο από το ελληνικό κοινό.

Αν το βιβλίο του Mazower σου επιτρέπει να δεις καθαρά ποιοι ήταν πραγματικά αυτοί οι κλέφτες που έκαναν την ελληνική εξέγερση, να δεις πίσω από το ηρωικό πορτρέτο και την αδιαμφισβήτητη γενναιότητά τους, πίσω από την επιδίωξη της ελευθερίας και το μίσος για τους Οθωμανούς, την ακόμα ρευστή τους ταυτότητα, τις σφαγές, το πλιάτσικο, τη μοχθηρία και την φιλαργυρία τους, την ακόμα σχετική ασαφή πατριωτική τους συνείδηση -που οδηγεί συχνά σε διαπραγματεύσεις με την Πύλη για την παραχώρηση αρματολικιών ακόμα και μετά το 1825 ή και σε κινήσεις που σήμερα θα χαρακτηρίζαμε προδοσία- υπάρχει ένα άλλο βιβλίο, που γράφει για το πώς όντως συνδέονται οι κλέφτες και οι αρματολοί, με τους αντάρτες της κατοχής και του εμφυλίου. Με έναν τρόπο όμως που δεν άρεσε ποτέ στην αριστερή διανόηση και γι' αυτό αδιαφόρησε επιδεικτικά με αυτή την ανάλυση.

Το βιβλίο είναι "Η Μεταμόρφωση της Ελλάδας μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο” του William H. McNeill (εκδόσεις Παπαδόπουλος), ενός από τους πιο σημαντικούς ιστορικούς του 20ού αιώνα, συγγραφέα μεταξύ άλλων και του "The Rise of the West: A History of the Human Community, University of Chicago Press (1963), ενός βιβλίου που εξετάζει την παγκόσμια ιστορία υπό το πρίσμα της αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε διαφορετικούς πολιτισμούς και κυρίως τη δραματική επίδραση του Δυτικού Πολιτισμού στους υπόλοιπους τα τελευταία 500 χρόνια, αλλά και του Plagues and Peoples. Garden City, NY: Anchor Press/Doubleday (1976) καθώς ο McNeill ήταν από τους πρώτους που είδαν τη σημασία των ασθενειών στην εξέλιξη της ιστορίας. Το βιβλίο για τη Μεταμόρφωση της Ελλάδας ερευνά, εξηγεί και αφηγείται τη μετάβαση της χώρας στη νεωτερικότητα, ενώ δίνει μια πολύ διαφορετική από τις συνηθισμένες ερμηνεία του ελληνικού αντάρτικου και του Εμφυλίου. Η έμφαση είναι στη γεωγραφία και στο κλίμα, στην αδυναμία των ορεινών χωριών να θρέψουν τους κατοίκους τους και στην αντίθεση ανάμεσα στις πλεονασματικές σε τρόφιμα περιοχές και στις ελλειμματικές.

Ο McNeill υποστηρίζει ότι η συμμετοχή των νέων στα ένοπλα σώματα του ΕΛΑΣ, δεν ήταν αποτέλεσμα τόσο ιδεολογικής επιλογής, αλλά η συνέχιση ενός παμπάλαιου μοτίβου. Οπως και τους προηγούμενους αιώνες, οι νέοι στα ορεινά χωριά -με τα τρόφιμα να σπανίζουν- έπρεπε να φύγουν την Ανοιξη για να βρουν δουλειά σε μακρινά μέρη ή να ακολουθήσουν τα πρόβατα σε ορεινά βοσκοτόπια. Επειδή στις συνθήκες του πολέμου η εργασία με ειρηνικά μέσα ήταν αδύνατη, "ένας ένοπλος άνδρας μπορούσε πάντα να ελπίζει ότι θα τραφεί αξιώνοντας μερίδιο από τη σοδειά των αγροτών του κάμπου. Αν ήταν τυχερός μπορούσε ακόμα και να βάλει χέρι σε κάποια επιπλέον λάφυρα για το σπίτι. Εφόσον επιπλέον αυτού του είδους ο πράξεις θεωρούνταν πατριωτικές και ηρωικές, ο συγκεκριμένος δρόμος διαφυγής από τη μάταιη αεργία των ορεινών χωριών άρχισε να ασκεί ακαταμάχητη έλξη.”

Οπως το λέει σε άλλο σημείο, σημειώνοντας και τη μεγάλη αλλαγή που έχει επέλθει με την οικονομική ανάπτυξη, "πριν από το 1965 και για πάνω από διακόσια χρόνια, τα ελλειμματικά σε τρόφιμα χωριά, χωμένα στις απόμακρες χαράδρες των ελληνικών βουνών, παρείχαν άσυλο σε πλήθος ανθρώπους που απειλούσαν την ηρεμία των κάμπων όταν, για οποιονδήποτε λόγο, λιγόστευαν οι οικονομικές ευκαιρίες στα πεδινά. Οι βουνίσιοι που δεν μπορούσαν πλέον αν εξασφαλίσουν με ειρηνικό τρόπο αρκετά ώστε να τραφούν οι ίδιοι και οι οικογένειές τους έπαιρναν τα όπλα και προσπαθούσαν να αρπάξουν με τη βία όσα δεν μπορούσαν να αποκτήσουν δουλεύοντας. Τέτοιες κρίσεις ξεσπούσαν ακανόνιστα περίπου κάθε πενήντα χρόνια από τη δεκαετία του 1770 μέχρι και τη δεκαετία του 1940.”

Η ερμηνεία αυτή που εξηγεί τους χιλιάδες νέους που εντάχθηκαν στις δυνάμεις του ΕΛΑΣ με έναν πολύ διαφορετικό, "οικολογικό” σχεδόν τρόπο και συνδέει την έξοδο στο βουνό με την καριέρα του κλέφτη τον 18ο και τον 19ο αιώνα, δεν άρεσε σε πολλούς. Για την ακρίβεια δεν άρεσε σε κανέναν.

Οι μεν συντηρητικοί βρήκαν πολύ ανησυχητική τη διασύνδεση των ανταρτών (υπό κομουνιστική καθοδήγηση), με τους κλέφτες των προηγούμενων εποχών και τους αγωνιστές της εθνικής ανεξαρτησίας, οι δε αριστεροί ενοχλήθηκαν με αυτόν τον υποβιβασμό της ιδεολογικής διάστασης του αγώνα των ανταρτών. Οπως όμως σημειώνει ο ίδιος ο συγγραφέας, έχοντας ζήσει κοντά σε ομάδες ανταρτών (το 1946), των οποίων όλα τα μέλη προέρχονταν από τα κοντινά ορεινά χωριά και έχοντας δει πώς συντηρούνταν, καθώς και το γεγονός ότι η άλλη χώρα που είδε από πολύ νωρίς αντάρτικα σώματα εναντίον των Γερμανών, ήταν η Γιουγκοσλαβία, που επίσης είχε και εκείνη ορεινά χωριά που δεν μπορούσαν να θρέψουν τον πληθυσμό τους, ενίσχυσε την πεποίθησή του για την ακρίβεια της ανάλυσής του.

Γράφοντας τον πρόλογο του βιβλίου που εκδόθηκε στην Ελλάδα το 2017, ο ιστορικός Στάθης Καλύβας γράφει ότι ο λόγος που το βιβλίο παρέμεινε τόσα χρόνια άγνωστο στο ευρύ κοινό και δυστυχώς παραμένει, είναι ότι "επειδή η ματιά του συγγραφέα είχε παγκόσμιο εύρος, οι ρηξικέλευθες ερμηνείες του ήταν φυσικό να μην γίνονται κατανοητές από πολλούς Ελληνες ιστορικούς που εκ των πραγμάτων είχαν μια πιο επαρχιώτικη θεώρηση των πραγμάτων. Και καθώς ο Μακνίλ ήταν πρωτοπόρος η θεώρησή του δεν ήταν της μόδας την εποχή εκείνη”. Δεν είμαι βέβαιος ότι αυτός είναι ο λόγος για τη σιωπή για το βιβλίο αυτό, υποψιάζομαι ότι οι λόγοι είναι πιο πολιτικοί, αλλά σε κάθε περίπτωση το βιβλίο αξίζει πραγματικά να διαβαστεί. Εστω και με καθυστέρηση σχεδόν 50 ετών.

Οι πιο πρόσφατες Ειδήσεις

Διαβάστε πρώτοι τις Ειδήσεις για ό,τι συμβαίνει τώρα στην Ελλάδα και τον Κόσμο στο thetoc.gr